“Трымайцеся моцна. Ваш Хаім”

Прызнацца, так і не паглядзеў фільм Эдварда Цвіка “Выклік”, прысвечаны гісторыі партызанскага атрада братоў Бельскіх, аднак некалькі кніг і публікацый аб дзейнасці гэтага стаўшага знакамітым падрадзялення давялося прачытаць.

Зусім не хачу браць удзелу ў палеміцы аб ролі гэтага атрада ў гісторыі антыфашысцкага змагання ў Беларусі, аднак калі чую пра Бельскіх, то заўсёды ўспамінаю пра іншых беларускіх яўрэяў, пра якіх не надта успамінаюць цяпер і пра якіх мабыць так ніколі і не здымуць фільмаў. Маю на ўвазе актывістаў Камуністычнай партыі Заходняй Беларусі – яўрэяў па паходжанні, роля якіх як у нашай беларускай гісторыі наогул, так і ў перамозе над фашызмам канкрэтна, куды больш значная.

Згадаю тут хоцьбы Хаву Кручкоўскую, якая ўвайшла ў беларускую гісторыю як Аляксандра Бергман, – аўтарку кніг пра Браніслава Тарашкевіча і жыццё беларусаў у міжваеннай Польшчы; Фаню Цыгельніцкую - маці Іны Анатольеўны Карпюк, вядомага беларускага педагога і жонкі гродзенскага пісьменніка Аляксея Карпюка; Гірша Смоляра – аднаго з арганізатараў мінскага антыфашысцкага падполля, які ў 1935 г. палемізаваў з ксяндзом Адамам Станкевічам на старонках віленскага “Калосся”. Сёння хочацца распавесці пра аднаго з іх – Хаіма Александровіча.

Хаім Александровіч паходзіў з знакамітай у Гродне рабочай яўрэйскай сям’і. Ужо на пачатку 1920-х гг. ён разам з сваімі чатырма братамі далучыўся да КПЗБ і, працуючы на розных гарадскіх прадпрыемствах, удзельнічаў у рабочым руху. Як успаміналі ягоныя паплечнікі, Хаім спецыялізаваўся на начным вывешванні чырвоных сцягоў, паколькі надта добра ўмеў караскацца па тэлеграфных слупах. У той час ў Гродне даволі актыўна разгортваўся камуністычны рух, у якім удзельнічалі як яўрэі, так і беларусы. Браты Александровічы былі ў ліку яго лідэраў і перыядычна траплялі ў польскую турму. Бывала часам так, што чацвёра з пяці братоў адначасова сядзелі ў турме.

Хаім перайшоў мяжу і, аказаўшыся ў СССР, прайшоў вучобу ў камуністычным ВНУ. Перакінуты назад у Заходнюю Беларусь ён працаваў ужо як сакратар аднаго з аддзелаў Цэнтральнага Камітэта КПЗБ, аднак хутка быў арыштаваны і на некалькі год трапіў у турму. Вызвалены ён быў па амністыі незадоўга да пачатку Другой сусветнай вайны.

Перыяд з восені 1939-га да лета 1941-га быў мабыць адзіным кароткім больш-менш спакойным часам у жыцці Хаіма Александровіча.

У чэрвені 1941-га разам з сям’ёй Хаім Александровіч рушыў на ўсход. Аднак немцы занялі Мінск раней, чым туды дабралася група гродзенскіх бежанцаў. Партыйнае начальства фактычна ўцякло з горада, пакінуўшы яго жыхароў на волю акупантаў. Пазней адзін з лідэраў падпольнай аргнізацыі ў мінскім гета Гірш Смоляр пісаў: “Шматлікае насельніцтва горада і найперш восемдзесят тысяч яўрэяў, было пакінута на “міласць” ворага. Паніка сярод кіраўніцтва была такая вялікая, што яно нават не паспела прызначыць некалькіх чалавек, якія павінны былі застацца ў вобласці для арганізацыі руху супраціву. Мінскі абкам, які быў створаны пазней, ніколі не наведваў горад”.

Між тым на руінах спаленага Мінска разгортвалася трагедыя. У жніўні-лістападзе 1941 года фашысты арганізавалі каля дзясятка аблаваў, у якіх загінула прыкладна 30 тысяч яўрэяў. Сарод іх былі маленькая дачка і жонка Хаіма Александровіча. Маленькага сына задушылі пад час адной з аблаваў, каб ён сваім плачам не выдаў групу яўрэяў, якія хваліся ад фашыстаў.

Александровіч быў у ліку першых, хто пачаў арганізоўваць у гета рух супраціву. Разам з сябрамі ён пачаў збор зброі і адпраўку яўрэйскіх груп у партызанскія атрады. Было гэта вельмі няпроста, паколькі знайсці зброю ў горадзе было амаль немагчыма, а ў першыя партызанскія атрады без зброі не прымалі. Больш таго, з гета трэба было спачатку вырвацца, а пасля даказаць партызанам свае намеры рэальна змагацца з ворагам.

Хаім Алексанровіч выйшаў на чале адной з апошніх груп, якая зімой 1942 года пакінула мінскае гета. Пазней ён пісаў: “Я выйшаў з Мінску з групай 18 чалавек і 8 наганаў. Аднаго згубілі ў дарозе – змерз. 12 сутак амаль не спалі, галадалі. Людзі адмарожвалі сабе канечнасці. Навокал немцы. Я адмарозіў пальцы на нагах. Сілай прымусіў сябра-лекара адкусіць кравецкімі нажніцамі кавалак гніючага пальца. Загаіўся толькі на пятым месяцы. Ноччу напалі на невялікі нямецкі гарнізон, забілі 11 салдат і афіцэраў, узброіліся кулямётамі і вінтоўкамі. Папілі партвейну і паелі масла і канцэнтратаў. Умацаваліся фізічна і вайскова. Знішчылі ўсе валасныя ўправы немцаў і іх ганізоны ў шэрагу раёнаў. Вялікі карны атрад акружыў нас, узарваў наш лагер і загнаў у балота. Харчаваліся канінаю бяз хлеба і солі тры тыдні. У выніку марозу, голаду куляў і вісельняў нямецкіх карнікаў з 120 чалавек да пачатку мая 1942 года нас засталося 17”.

Сям’я Александровічаў на здымку, зробленым у снежні 1940. З дзесяці чалавек на здымку вайну перажыў толькі адзін Хаім (на здымку сядзіць злева).

Тое быў толькі пачатак партызанскага шляху Хаіма Александровіча. Хутка рэшткі ягонай групы далучыліся да атрада “Народныя мсціўцы” дзядзькі Васі” – маёра Васіля Варанянскага, які ўжо меў сувязі з Масквою.

Пад час адной карнай аперацыі атрад быў акружаны ў некалькі разоў большай групоўкай немцаў. Сярод партызан пачалася паніка і тыя было пачалі ўцякаць. Сітуацыю выратаваў Александровіч, які, сеўшы за кінуты кулямёт, адстрэльваўся, пакуль партызаны не змаглі перагрупіравацца і арганізавана даць адпор карнікам. Пасля гэтага, праходзячы перад шэрагам партызан, дзядзька Вася заўсёды спыняўся перад Александровічам, паціскаў руку і гаварыў з ім. Напярэдадні вызвалення Хаім Александровіч ужо быў камісарам брыгады Варанянскага, аднаго з найбольш баяздольных злучэнняў беларускіх партызан, якое налічвала больш за 1500 чалавек.

“Плямы” ў біяграфіі (яўрэйская нацыянальнасць, паходжанне з Заходняй Беларусі і сяброўства ў знішчанай Сталіным КПЗБ) прывялі да таго, што пасля вызвалення Мінску Хаім быў прызначаны шэраговым забеспячэнцам у адной сталічнай канторы. І гэта нягледзячы на партыйны стаж з пачатку 1920-х гг, вышэйшую адукацыю і бясспрэчныя заслугі пад час вайны. Пасада, на якой увесь час трэба было крывадушнічаць, даваць хабар, яму не пасавала. Усяго гэтага сумленны заходнебеларускі камуніст не ўмеў і не хацеў рабіць. Хаім Александровіч на свае вочы назіраў прафанацыю ідэалаў, за якія яму столькі давялося адпакутаваць і ў міжваеннай Польшчы і ў партызанцы. Разгортваўся ў СССР і антысемітызм, які, дарэчы, неаднаразова дэманстраваў сябе яшчэ ў партызанскім асяроддзі. Яўрэяў не вылучалі на адказныя пасады, яўрэйскіх хлопчыкаў-сірат не бралі ў вайсковыя вучэльні, найлепшых дзеячаў яўрэйскай культуры амаль адкрыта забівалі. Спробы Гірша Смоляра, Хаіма Александровіча і іншых лідэраў мінскага падполля неяк палепшыць жыццё яўрэяў, якія вярталіся ў горад пасля гадоў у партызанскіх атрадах, нічога не давалі. Больш за 5 тысяч чалавек (усяго з мінскага гетта вырвалася каля 10 тыс. яго вязняў, гэта ўнікальная для гісторыі еўрапейскага супраціву лічба) вымушаны былі займацца дробным гандлем, не маючы іншых сродкаў да існавання, не мелі ніякага жытла. У пачатку 1945 года Хаім наведаў Гродна, аднак гэта толькі пагоршыла яго стан. “На днях я быў у Гродне. – пісаў ён сваёй знаёмай, - Могілкі! Самага блізкага, дарагога. Нябачныя, але тым болей адчувальныя! Нікога з сваіх, нікога з бліжніх. Бацька мой “памёр” самай натуральнай смерцю. Я гэтаму “рады”, бо не бачыў усіх жахаў знішчэння людзей. Брат Янкель памёр на 6-ы дзень вайны пасля цяжкага ранення… Усе асататнія былі па-зверску знішчаны… Усяго з Гродна выратавалася дзясяткі два людзей”.

Такім пабачыў горад свайго дзяцінства Хаім Александровіч, калі завітаў у Гродна напрыканцы 1944 года.

Пазней Хаім перабраўся ў Вілейку, дзе працаваў забеспячэнцам спіртавога трэста, дырэктар якога, таксама яўрэй, хваліўся тым, што ў гады калектывізацыі саслаў свайго бацьку ў Сібір, абвесціўшы яго кулаком.

Неяк у пачатку 1948 г. Хаім завітаў у Гродна да свайго партызанскага сябра Баляслава Ротблята. Пазней сябра пасадзіў Хаіма на цягнік да Маладзечна, адкуль той павінен быў перасесці на Вілейку. У Маладзечне Хаіму стала дрэнна. Пасажыры дапамаглі зайсці ў вакзал, аднак міліцыянер выгнаў яго адтуль, заўважыўшы, што п’яніцам не месца на вакзале. Пасля ночы на марозе Хаім Александровіч быў поўнасцю паралізаваны і, некалькі месяцаў прамучыўшыся ў бальніцы, памёр 7 сакавіка 1948 г. Хавалі яго на наступны дзень. Усё вілейскае начальства пайшло на святочныя мерапрыемствы з нагоды “жаночага дня”, а нешматлікія саслужыўцы, што былі на пахаванні, даваліся дзіву, даведаўшыся ад сяброў Хаіма, якое жыццё пражыў сціплы забеспячэнец спіртавога трэста.

Ад нядаўняга часу ў Гродне існуе вуліца Хаіма Александровіча.

Вашкевіч Андрэй. Наша Ніва. 20 жніўня 2010 г.

Больш пра Хаіма Александровіча можна прачытаць тут.