• храмы
• фара Вітаўта

У дакуменце пра стварэнне прэпазітуры згаданыя касцёлы і прытулкі св. Мікалая і св. Духа. Варта пазнаёміцца з паходжаннем гэтых касцёлаў і іх становішчам у горадзе.

Пачатак артыкула: Горадзенская каталіцкая парафія ў XV–XVII ст. Частка першая Горадзенская каталіцкая парафія ў XV-XVII ст.: Стварэнне парафіі св. Панны Марыі ў Горадні. Горадзенская парафія становіцца прэпазітурай

 Касцёл св. Мікалая у Горадне, па звестках візітатара 1662 г., быў фундаваны ўладарамі Аляксандрам і Жыгімонтам Старым, але, на жаль, прывілеі не захаваліся, даты фундацый невядомыя. Касцёлу было штогод прызначана з кожнага з 6 маёнткаў па 6 бочак жыта, 1 бочцы пшанічнага соладу, 3 бочкі жытнёвага солада, па 1 кныры. Ад Горадні – 2 посуды чыстага мёда, 1 камень воску, ад Горадні падатку капшчызны – 3 капы грошай, ахоўнік з замку 36.

На жаль, гэтая фундацыя цяжка ажыццяўлялася на практыцы, ксяндзу не ставала сродкаў на харчаванне. На просьбу Мікалая Ташыцкага, ксяндза касцёла св. Мікалая, Жыгімонт Аўгуст 9 красавіка 1536 г. выдаў прывілей, якім змяніў фундацыю. Дзеля таго што было цяжка кантраляваць здачу даніны з 6 маёнткаў, было вырашана даваць даніну толькі з аднаго, Лабенскага, маёнтка – 36 бочак жыта, 6 бочак пшанічнага соладу, 18 бочак жытнёвага соладу, 3 капы літоўскіх грошай капшчызны. Замест мёда вызначана было даваць за кожны посуд – па паўкапы грошай, за камень воску – 50 грошай, за кожнага з шасці кныроў – па 24 грошы, і, як і раней, даваць ахоўніка з замка 37.

Лакалізацыю касцёла св. Мікалая ў Горадні паспрабаваў вызначыць П. Баравік, зрабіўшы выснову, што ён меў функцыянаваць як капліца пры замку ўладара ў Гарадніцы (Horodnica). Такім чынам, П. Баравік мяркуе, што гэтаму касцёлу былі нададзены шэсць валокаў зямлі, так званы фальварак св. Мікалая 38.

Пасля 1561 г. касцёл св. Мікалая трапіў у распараджэнне горадзенскага прэпазіта, пры ім пастаянна рэзідаваў мансіянарый, найчасцей віцэ-прэпазіт, і выконваў душпастырства, атрымліваючы, як згадана, вызначанае пражыццё ад прэпазіта. Так гэты касцёл існаваў да вайны, якая пачалася ў 1655 г. і ў часе якой касцёл быў ператвораны Масквой ў попел (a Moschis in cineres redacta) 39, а пасля вайны не адбудоўваўся. Былыя вернікі касцёла св. Мікалая мелі наведваць іншыя каталіцкія касцёлы Горадні. Засталыя ўладанні назаўсёды перайшлі ў распараджэнне горадзенскага прэпазіта. Па звестках 1661 г., уладанні касцёла св. Мікалая выкарыстоўваліся для ўтрымання віцэ-прэпазіта 40. Па звестках 1662 г., дзве траціны прыбыткаў ад уладанняў гэтага касцёла мелі прызначацца віцэ-прэпазіту, а траціна – мансіянарыям. У 1662 г. апрацоўваліся толькі тры паўвалокі 41.

19 кастрычніка 1550 г. у Варшаве каралева Бона прызначыла фундацыю горадзенскаму касцёлу і прытулку св. Духа, каб паклапаціліся жабракамі і пакрыўджанымі. У Горадні быў выдзелены ўчастак Puskarzewska з пабудовамі, дзе меў быць заснаваны прытулак, каб жыць 24 жабракам любога полу і іх абслугоўваючым. З горадзенскага маёнтку ім штогод на харчаванне мелі даваць 40 бочак жыта, 8 бочак гароху, 10 бочак звычайнага зерня на суп, 4 посуды солі, 20 бочак звычайнага зерня на піва. На сала, масла і сыр 15 коп грошай. 4 посуды салёнай рыбы, 5 бочак канаплянага семя, 1 бочка маку, 7 посудаў квашанай капусты, 14 посудаў свежай капусты, 18 бараноў, 16 галоў буйной рагатай жывёлы. Таксама на Вялікдзень даваць 28 навесаў (каптуроў), драўніны для падтрымання агня і печак, 26 сярмягаў, 52 кашулі са звычайнага матэрыялу, 26 жаночых сукенак, 26 параў ботаў 42. З гэтага прывілею можам скласці вобраз, якімі былі вопратка і штодзённае меню жыхароў жабрачага прытулку.

Кіраваць прытулкам меў прадстаўнік Горадні і прызначаны каралевай Бонай тагачасны горадзенскі эканом Себасцьян Дыбоўскі 43. Па звестках Ю. Гардзеева, прытулак стаяў у канцы галоўнай Віленскай вуліцы, што вяла ад Ратушнай плошчы праз увесь горад да дарогі на Вільню 44.

Калі ў 1561 г. у Горадні стваралі прэпазітуру, прытулак св. Духа патрапіў у распараджэнне горадзенскага прэпазіта. Горадзенскі прэпазіт Францішак Далмат-Ісайкоўскі 13 і 16 студзеня 1637 г. у горадзенскай ратушы судзіўся з завінавачанымі прытулку шляхціцам Войцехам Вішнеўскім (Wiszniewski), гарадзенскімі раднымі Янам Цвіклам (Cwikła), Янам Калачкоўскім (Kołaczkowski), Янушам Фандэберкам, Міколам Краснеўскім (Krosniewski) і з самім горадам Горадняй, ад іх меў спагнаць не адданыя прытулку св. Духа пазыкі 45.

Прытулак св. Духа перажыў акупацыю 1655–1661 гг., хоць дзеля знішчэнняў пазбыўся часткі прыбыткаў. Як і перад вайной, так і пасля яе прытулак сутыкнуўся з цяжкасцямі атрымання прызначанага яму забеспячэння і прыналежных прыбыткаў. 9 чэрвеня 1661 г. горадзенскі прэпазіт Аляксандр Хадкевіч скардзіўся, што прытулак св. Духа не атрымаў прызначанага забеспячэння з горадзенскага палацу, таму жабракоў засталося гэтулькі, колькі маглі пражыць з міласціны і сродкаў віцэ-прэпазіта, не было сродкаў на рэстаўрацыю прытулку 46. Тады былі прызначаны камісары для перагляду прыбыткаў прытулку. У дэкрэце ад 11 лютага 1662 г. яны пастанавілі, што горадзенская каралеўская эканомія сапраўды вінная прытулку, было загадана пазыкі аддаць, а атрыманыя прыбыткі прэпазіт меў падзяліць, палову з іх прызначыць на рэстаўрацыю фары, а палову – на рамонт прытулку. Каб далей ўсе сродкі, прызначаныя фундацыямі, даходзілі да парафіі і прытулку св. Духа, вырашана было з гарадскога магістрата прызначыць аднаго богабаязнага чалавека наглядаць за жабракамі і іх сродкамі. Скарбніца прытулку мела замыкацца на два замкі, адзін ключ захоўваўся ў асобы, прызначанай пробашчам, другі – у прызначанага горадам чалавека, каб адзін без другога не маглі дабрацца да зерня і грошай. Пробашч, эканом двара і гарадскі магістрат вызначылі, якія асобы могуць жыць у прытулку. Імкнуліся забяспечыць, каб выпадковыя перакінчыкі не скарысталіся сродкамі прытулку 47.

У 1674 г. гэты горадзенскі прытулак быў у зусім кепскім стане, дах рамантаваўся. Было загадана наглядаць за жабракамі, што ў ім жылі, а асабліва за скарбніцай прытулку 48. У 1680 г. згадваецца мураваны прытулак св. Духа 49, цвёрда ўрослы ў жыццё Горадні, ён выконваў важную ролю па карытатыўным апекаванні ў горадзе.

Найтаемнейшай у Горадні ёсць гісторыя касцёла св. Тройцы. Невядома, калі касцёл быў фундаваны, ёсць згадкі, што ён быў заснаваны як касцёл пры кляштары аўгусцінцаў у часы Аляксандра 50. Меў утрыманне з каралеўскай горадзенскай эканоміі, а гэта значыць, што фундатарам быў уладар. Касцёл згадваецца ў даследаваным Аляксандравым прывілеі ад 1494 г. горадзенскаму парафіяльнаму касцёлу, што акрэсліваў межы ўладанняў парафіі (versus ec(c)lesiam claustralem sancte Trinitatis) 51.

Няясна, чаму ў сярэдзіне XVI ст. кляштар перастаў дзейнічаць, даследнікі называюць розныя прычыны, аднак яны ўсе пакуль што застаюцца на ўзроўні прыпушчэнняў 52. Калі не засталося кляштара, 16 лютага 1553 г. у Ломжы каралева Бона прызначыла фундацыю прытулку св. Тройцы, перадаўшы яму прыбыткі былога кляштара.

Паводле фундацыі Боны штогод на дзень св. Марціна эканом з горадзенскага двара меў даваць для прытулку 22 бочкі жыта, 10 бочак гароху, 60 коп літоўскіх грошай на набыццё патрэбных рэчаў. Прытулку Бона перадала надзел, на якім раней стаяў кляштар, з усімі прыналежнымі кляштару прыбыткамі: дзесяцінай зерня ўсіх відаў з уладанняў Крынкі (Krynki)і Перстунь (Perstuń), сялянамі ўладання Крынкі (10 службаў), 2 корчмамі ў Горадні, 12 копамі грошай (капшчызна) з каралеўскіх корчмаў і 3 азёрамі. З усіх горадзенскіх кірмашоў, што адбываліся штотыдзень, на якіх прадавалі цяляціну, прытулку мелі даваць па 1 літоўскім грашы. Прэпазітам св. Тройцы каралева Бона прызначыла ксяндза Баўтрамея. Правізарамі прытулку былі прызначаны пробашч горадзенскай парафіі, штогоду выбіраны прадстаўнік горада і каралеўскі эканом Горадні. У прытулку загадана было ўтрымліваць 30 жабракоў і 3 абслугоўваючых 53. Такім чынам, прытулак св. Тройцы меў кіравацца таксама, як і прытулак св. Духа.

За атрыманыя дарэнні прэпазіт меў штотыдзень праводзіць па дзве імшы: па нядзелях на гонар св. Тройцы, з малітвамі за ўладара і яго сям’ю, продкаў і нашчадкаў, па пятніцах на гонар Хрыстовай Пакуты, за фундатараў і інш. дабрадзеяў 54.

24 сакавіка 1553 г. у Кракаве Жыгімонт Аўгуст пацвердзіў прывілей каралевы Боны. 10 студзеня 1584 г. у Горадні Сцяпан Батура пацвердзіў прызначэнне прытулку дзесяціны зерня з Крынак і загадаў горадзенскаму эканому з горадзенскага двара на дзень св. Марціна даваць прызначаную дзесяціну зерня (28 бочак) 55.

Стварэнне прытулкаў было звычайнай з’явай у тагачасным асяроддзі, што адпавядала хрысціянскаму вучэнню аб любові да бліжняга, дапамозе жабракам і пакрыўджаным. Звяртаем увагу, што ў прытулку св. Тройцы мелі жыць 30 жабракоў, больш, чым у прытулку св. Духа (у ім, як згадвалася, 24). Гэта паказвае, што маёмасць прытулку св. Тройцы, спадкаваная ад кляштара і палепшаная каралевай Бонай, была большаю, чым у прытулку св. Духа.

У 1561 г. горадзенскі прэпазіт, аб'яднаўшы сродкі фундацый св. Мікалая і св. Духа ў Горадні, не атрымаў у кіраванне касцёла і прытулку св. Тройцы, мабыць, з-за таго, што першасная фундацыя касцёла св. Тройцы была прызначана манахам, а пробашч парафіі не меў права пераймаць маёмасці кляштара.

Хоць горадзенскаму прэпазіту не быў прызначаны касцёл св. Тройцы і яго прыбыткі, аднак найверагодней прэпазіт, скарыстаўшыся нагодай, імі авалодаў. У гістарыяграфіі згадваецца, што манах айцец Фелікс Яскульскі (Яскулоўскі) ордэну аўгусцінцаў (ордэн у 1623 г. (ці ў 1625 г.) спрабаваў аднавіцца), прыехаўшы ў Горадню, судзіўся з прэпазітам (Станіславам Крыцкім) з-за самавольнага заняцця касцёла і кляштара аўгусцінцаў. Умяшаўся віленскі біскуп Яўстахій Валовіч і памірыў абодва бакі, пробашч паабяцаў аўгусцінцам аддаць частку ўладанняў, пабудаваць драўляны кляштар і касцёл. Прэпазіт абяцанне стрымаў, аднак абставіны перашкодзілі аўгусцінцам асталявацца ў Горадні 56. Назаўсёды яны пакінулі Горадню яшчэ перад бядотамі і паморкам, выкліканымі войнамі сярэдзіны XVII ст. 57

У драўляных будынках кляштара спрабавалі асталявацца францішканцы, што імкнуліся мець місію ў Горадні. Ненашмат памыляюцца стваральнікі Kodeks’а dyplomatyczn’ага, калі сцвярджаюць, што згаданы ў прывілеі Аляксандра ад 1494 г. касцёл св. Тройцы, мабыць, належаў францішканцам 58. Яны сапраўды ў нейкі момант на яго квапіліся. Невядома чаму францішканцам не пашчасціла, драўляныя будынкі, як пазней згадваюцца, згарэлі 59.

У візітацыі 1662 г. сцвярджаецца, што касцёл св. Тройцы быў спалены Масквой (a Moschis combusta) 60. Калі не захавалася аўгусцінцаў і францішканцаў, а найверагодней не засталося і касцёла, яго прыбыткі пераняў прытулак св. Духа. У візітацыі 1662 г. фундацыя прытулку св. Тройцы была ўпісана да фундацыі прытулку св. Духа, было загадана ўтрымліваць агулам у абодвух прытулках 30 жабракоў 61. Частку прыбыткаў св. Тройцы перадалі мансіянарыям. У 1662 г. згадваецца ўласнасць касцёла св. Тройцы, які больш не дзейнічаў, – 16 зямельных надзелаў з садоўнікамі, якія мелі з кожнага надзелу адпрацоўваць 12-дзённую адпрацоўку і плаціць па палове залатога чыншу. Гэтыя прыбыткі былі прызначаны мансіянарыям 62. У 1673 г. афіцыйна быў скасаваны горадзенскі кляштар аўгусцінцаў 63.

Абагульняючы, з трох касцёлаў св. Тройцы, св. Духа, св. Мікалая пасля расійскай акупацыі 1655–1661 г. у Горадні застаўся толькі адзін касцёл св. Духа з прытулкам, залежным ад горадзенскага парафіяльнага прэпазітурнага касцёла.

 

Vaida Kamuntavičienė (Вайда Камунтавічэне)

З літоўскай мовы пераклаў Алесь Мікус

 

Заканчэнне артыкула:

Горадзенская каталіцкая парафія ў XV–XVII ст. Частка чацвёртая: Становішча касцёла св. Панны Марыі ў Горадні па звестках 1662, 1674 гг.

---

 

• Назад
• Наперад