Асаблівасцю міжваеннага Гродна з’яўлялася тое, што амаль восем год горадам, які быў ужо ў складзе польскай дзяржавы, кіравала гарадская рада, абраная яшчэ ў апошні месяц… нямецкага панавання. Справа ў тым, што нейкі час пасля падпісання капітуляцыі Нямеччынай у лістападзе 1918 года горад працягваў заставацца ў зоне нямецкай акупацыі.

Ва ўмовах абвостранай барацьбы паміж рознымі прэтэндэнтамі на ўладу, непасрэднае вырашэнне эканамічных і грамадскіх пытанняў ды падрыхтоўка да выбараў самакіравання заставаліся ў абавязках гэтак званага Часовага камітэта па прыняцці гарадской гаспадаркі ад нямецкага камандавання. 27 лютага 1919 года адбываюцца выбары ў гарадскую раду, якая павінна была замяніць Часовы камітэт. Праўда, самі акупанты на той момант былі занятыя падрыхтоўкай да эвакуацыі, а таму не вельмі ўмешваліся ў выбарчы працэс. На кароткі час паўстае своеасаблівы феномен, які атрымаў назву “Гродзенская рэспубліка”, – тэрыторыя, што фактычна знаходзілася ў распараджэнні гарадскога самакіравання. Так, ужо падчас свайго першага пасяджэння рада прыняла рашэнне захаваць у органах мясцовага кіравання справаводства на дзвюх мовах: польскай і іўрыце.

Тым часам фармаванне прадстаўнічых інстытутаў насельніцтва былога Вялікага Княства Літоўскага яшчэ вясной 1919 года – на самым пачатку польска-савецкай вайны – успрымалася польскім кіраўніцтвам як асноўны механізм усталявання на практыцы гэтак званай федэралістычнай канцэпцыі. Фактычна, аднак, ні ідэя федэратыўнай дзяржавы, ні ўласна арганізацыя шматузроўневай сістэмы прадстаўніцтваў так і не былі рэалізаваны, а самі органы мясцовага самакіравання заставаліся ў залежнасці ад польскай адміністрацыі – старасты ды кіраўніка акругі, якога пазней замяніў ваявода.

У выніку рада, якая па сваім складзе адпавядала тым “надзвычайным” настроям, што панавалі ў грамадстве ў часы вайны ды рэвалюцыі, пазней ужо польскімі ўладамі разглядалася як своеасаблівы анахранізм. Такая сітуацыя захоўвалася ажно да чарговых выбараў у органы мясцовага самакіравання, якія, як і ў большасці іншых гарадоў, адбыліся ў Гродне ў 1927, 1934 i 1939 гадах. Да кампетэнцыі магістрата адносілася выкананне пастаноў гарадской рады ды непасрэдна кіраванне гарадской гаспадаркай. Асноўнымі аддзеламі магістрата Гродна былі: прэзідэнцкі, адміністрацыйна-статыстычны, асветы і культуры, сацыяльнага забеспячэння і аховы здароўя, тэхнічны, гаспадарчы, фінансава-падатковы, аддзел прадпрыемстваў камунальнай гаспадаркі. У 1933 годзе, паводле новага закона “Аб частковым змяненні арганізацыі тэрытарыяльнага самакіравання”, гродзенскі магістрат быў ператвораны ў гарадское ўпраўленне, якое фактычна захавала за сабой функцыі магістрата.

У склад магістрата звычайна ўваходзіла пяць-шэсць чалавек: прэзідэнт горада, віцэ-прэзідэнт, лаўнікі ды сакратар. Пасаду прэзідэнта Гродна па чарзе займалі: Эдвард Лістоўскі (1919–1922), Эдвард Стэнпнеўскі (1922–1926), Казімір Рагалевіч (1927–1929), Антоній Ранчашак (1929–1930), Маўрыцый О’Браен дэ Ласі (1930–1933), Казімір Сулістроўскі (1933–1934) – ён выконваў абавязкі часовага кіраўніка гарадской гаспадаркі, Віктар Міскі (1934–1936) ды Вітальд Ценьскі (1936–1939). У розны час функцыі віцэ-прэзідэнта выконвалі: Віктар Нелубовіч, Стэфан Цыдзік, Раман Савіцкі, Казімір Лашкевіч ды інш. Лаўнікамі былі Самуэль Астрынскі, Юзаф Рубінраўт, Аўсей Сухаўлянскі, якія звычайна выконвалі абавязкі кіраўнікоў аддзелаў магістрата. На пасадзе сакратара магістрата працавалі: Павел Доўгірд, Вітальд Вольк-Ланеўскі. Цікава, што за ўсе дваццаць год у гарадской радзе былі толькі чатыры жанчыны: Ядвіга Беняшувна, Эмілія Гутоўская, Адэлія Стэфановіч-Навіцкая ды Вікторыя Чапувна.

Першым прэзідэнтам Гродна стаў былы палкоўнік царскай арміі Эдвард Лістоўскі, які ў часы Імперыі выконваў абавязкі старшыні гродзенскай гарадской управы. Нічога дзіўнага, што гэтая асоба з’яўлялася выключным прыкладам спалучэння дзвюх розных эпох у жыцці горада. У свой час як прадстаўнік мясцовага самаўрада ён ездзіў у Пецярбург на святкаванне трохсотгоддзя Дома Раманавых ды набываў для Гродна партрэт Пятра Сталыпіна – былога кіраўніка расейскага ўрада, а перад тым – гродзенскага губернатара. Партрэт гэты, дарэчы, вісеў у памяшканні гарадской управы побач з партрэтам Элізы Ажэшкі, які таксама набыў Э. Лістоўскі, блізкі сябра пісьменніцы. Цікава, што першае пасяджэнне часовага гарадскога савета ўжо падчас нямецкай акупацыі адбылося як раз пад гэтымі дзвюма выявамі. Не выпадкова, што, калі ў канцы 1918 года нямецкія ўлады дазволілі стварыць Часовы камітэт па прыняцці гарадской гаспадаркі, Э. Лістоўскі, як асоба з досведам кіравання, адразу заняў месца яго старшыні.

 

У хуткім часе Часовы камітэт не толькі дабіўся перадачы ад нямецкага камандавання пад свой кантроль галоўных гарадскіх прадпрыемстваў, але і аднавіў працу судоў і мясцовай міліцыі. Аднак яго нацыянальная стракатасць амаль адразу прывяла да абвастрэння нацыянальна-канфесійных канфліктаў. Ужо на адным з першых пасяджэнняў камітэта адбывалася вельмі вострая спрэчка вакол асобы кіраўніка гарадской міліцыі. З трох прапанаваных кандыдатаў у выніку быў абраны прадстаўнік яўрэйскай фракцыі. У адказ на гэта польскія дэпутаты пакінулі зал пасяджэнняў і вярнуліся толькі пасля таго, як у справу ўмяшаліся нямецкія ўлады. Іншым разам канфлікт быў выкліканы рашэннем камітэта прадаставіць былы каралеўскі палац у якасці будынка для працы яўрэйскай школкі. На гэты раз ініцыятарам пратэсту выступіў Польскі дэмакратычны камітэт, які палічыў гэта праявай знявагі ў адносінах да “святога для цэлай Польшчы месца”. І зноў нямецкі бок павінен быў саступіць.

Застаючыся польскім патрыётам, (Э. Лістоўскі, сярод іншага, быў сябрам падпольнай Польскай Арганізацыі Вайсковай), ён, тым не менш, намагаўся захоўваць раўнавагу паміж рознымі нацыянальнымі групоўкамі! Нягледзячы на ўсю вастрыню міжнацыянальных канфліктаў, якія перажываў горад, Э. Лістоўскі карыстаўся выключным аўтарытэтам у мясцовым грамадстве. Ужо пасля выбараў Э. Лістоўскі, які на той момант амаль дасягнуў шостага дзясятка, становіцца першым прэзідэнтам Гродна. Гэта будзе самы сталы кіраўнік горада міжваеннага часу… У “Sagе o Grodnie” – рыфмаванай біяграфіі постацей міжваеннага горада, якую стварыў ужо пасля вайны былы гродзенскі прэфект ксёндз Людвік Саванеўскі, першы прэзідэнт Гродна прадстаўлены наступным чынам:

Być w Grodnie prezydentem – godność wyjąntkowa,
Bo tu władza być musi wrażliwa na straty,
Tym wzrokiem urzeczony oficer sztabowy
Wojsk rosyjskich Listowski, w Grodnie na kwaterze,
Zdejmue mundur obcy, wkłada narodowy
I juz odtąnd lat wiele Grodno slyży szczerze.
Ten saper energiczny, najperw radny miasta.
A nastęmpnie prezydent, po kłęsce caratu,
Przez swoją gospodarkę do wzoru urasta
I jest pełen zapału, godzien poematu…

Галоўнымі заданнямі самаўрада і яго кіраўніка сталі аднаўленне знішчанай вайной гарадской гаспадаркі ды ратаванне жыхароў Гродна ад голаду ды хвароб. Заданне тым больш цяжкае, што гораду ўжо хутка было наканавана перажыць яшчэ адну разбуральную вайну, на гэты раз з бальшавікамі. Менавіта гэтыя бязладдзе і чарговая змена дзяржаўных межаў паўплывалі на тое, што яшчэ ў 1919 годзе, падчас дэбатаў вакол фармавання мясцовага бюджэту, Э. Лістоўскі меў сказаць: “Сам па сабе пералік страт не гэтак страшэнны, як страшэнна жыццё з дня на дзень ды няпэўная будучыня”.

Аднак горад, здабыты гэтым разам сілаю польскай зброі, польскім яшчэ не стаў. Наадварот, “вяртанне” Гродна ў межы польскай дзяржавы шмат для каго было нечаканым сутыкненнем з рэчаіснасцю, якая істотным чынам адрознівалася ад патрыятычных уяўленняў пра “крэсы”. “Мы прыбылі ў Гродна амаль што адначасова з мясцовым бургамістрам панам Э. Лістоўскім... і старастай А. Розэнам, – апісваў адзін з журналістаў “Gazety Porannej” свой прыезд у горад восенню 1920 года, – мясцовы муніцыпалітэт да гэтага часу не выдаў аніякай адозвы з нагоды вызвалення горада... і наогул пакідаў пра сябе дастаткова сумнае ўражанне. Усе ягоныя служачыя, за выключэннем дзвюх асоб і бурмістра, былі яўрэямі... Калі б не Белы арол і сцяг у польскіх барвах на сядзібе магістрата, яго можна было б прыняць за гарадскі самаўрад дзе-небудзь у Палестыне”.

 

Не выпадкова, што прэзідэнт горада павінен быў усяляк дэманстраваць лаяльнасць ды патрыятызм! Калі, нарэшце, і гэты канфлікт згас, а горад апынуўся ў межах Польшчы, прэзідэнт Э. Лістоўскі разам з кіраўніком Польскай дзяржавы Ю. Пілсудскім удзельнічаў у адкрыцці помніка ахвярам бальшавізму на пляцы Свабоды ў Гродне. Напярэдадні, падчас святкавання Дня Канстытуцыі 3-га мая, ён звярнуўся да жыхароў горада з наступным заклікам: “Жыхары Гродна. Грамадства ўсёй Польшчы будзе сёння... адзначаць Свята 3 мая... У гэты дзень ніхто з нас не павінен адсутнічаць на вуліцах горада, кожны дом трэба аздобіць нацыянальнымі сцягамі, кожнае вакно павінна быць упрыгожана... Памятайце, што, аддаючы павагу памяці тварцам Канстытуцыі, мы адначасова аддаем сваё слова падтрымкі прынцыпам Права ды Свабоды”.

Само “вяртанне” горада, аднак, прынесла нечаканае расчараванне і частцы польскіх жыхароў, калі 1 сакавіка 1921 года ён афіцыйна ўвайшоў у склад Беластоцкага ваяводства. Гэткае пераўтварэнне – з цэнтра губерні ў адзін з павятовых гарадоў – было той цаной, якую Гродна заплаціў за сваю “польскасць”! Цяжка адназначна сказаць, чаму так сталася. Пэўную ролю, хутчэй за ўсё, адыграла жаданне ўлад перанесці цэнтр ваяводства далей ад мяжы, на абшар з перавагай польскага насельніцтва. Па-другое, Гродна па-ранейшаму разглядаўся ў якасці русіфікатрскага сяродка і ўтварэнне тут новых адміністрацыйных структур магло закансерваваць гэткі стан надоўга. Магчыма, нейкае значэнне меў і польска-літоўскі канфлікт вакол Віленшчыны і Гродзеншчыны. Больш за тое, у далейшым толькі рашучая пастава гарадскіх улад і мясцовага грамадства не дазволілі адабраць у яго і статус “горада, выдзеленага з павета”. Праўда, пазней неаднаразова паўставала пытанне аб стварэнні асобнага Гродзенскага ваяводства, аднак горад так і застаўся цэнтрам павета, што ў значнай ступені вызначыла ягонае сацыяльна-эканамічнае і культурнае жыццё.

Нягледзячы на цяжкасці пасляваеннага часу, Гродна працягваў расці, галоўным чынам за кошт абшараў суседніх вялікіх маёнткаў. У дадзеным выпадку, акрамя ўласна гаспадарчых стымулаў, не меншую ролю адыгрываў і той факт, што коштам навакольных вёсак мясцовыя ўлады намагаліся паменшыць адсотак яўрэйскага насельніцтва горада; апошняе набывала асаблівае значэнне напярэдадні чарговых выбараў у мясцовы самаўрад. Не менш дынамічным быў і колькасны рост  мясцовага насельніцтва. Калі ў канцы 1919 года колькасць жыхароў Гродна складала каля 28 тысяч, дык ужо ў верасні 1921 года іх было 34 тысячы. У выніку калі ў пачатку 1920-х гадоў у Гродне яшчэ захоўвалася перавага яўрэйскага насельніцтва, дык у наступным дзесяцігоддзі перапіс паказваў ужо перавагу палякаў. Акрамя гэтага, у горадзе знаходзіўся даволі вялікі вайсковы гарнізон, які налічваў некалькі тысяч салдат і каля паўтысячы афіцэраў. Вайскоўцы прымалі актыўны ўдзел у эканамічным і культурным жыцці Гродна, што, аднак, можна аднесці да агульных тэндэнцый міжваеннага дваццацігоддзя, якое было звышмілітарызаваным. Не менш страката выглядаў і сацыяльны партрэт Гродна: амаль палова працаздольных гродзенцаў была занята ў прамысловасці. У міжваенны час колькасць беспрацоўных у горадзе дасягала 2-3,5 тысячы чалавек, што з улікам іх сем’яў складала каля 10 % мясцовых жыхароў.

 

 

Стан камунальнай уласнасці адразу пасля вайны быў катастрафічным, хаця з часам тут адбыліся відавочныя змены да лепшага. Вельмі сімвалічна, што Эдвард Лістоўскі памер ад сардэчнага прыступу 11 мая 1922 года, вяртаючыся дахаты з працы. Здаецца, гэта быў выключны выпадак у найноўшай гісторыі Гродна, калі кіраўнік горада да канца жыцця заставаўся на сваёй пасадзе. “Жалобную працэсію адкрывалі музыканты другога пяхотнага палка і аркестр добраахвотнай стражы пажарнай, – апісваў развітанне жыхароў горада са сваім першым прэзідэнтам мясцовы “Dziennik Grodzieński”. – Пасля гэтага шлі дзевяць дэлегацый з жалобнымі вянкамі, пазней – катафалк, упрыгожаны кветкамі, за якім знаходзіліся кроўныя памерлага разам з ягоным братам, генералам Лістоўскім. Гарадская Рада in corpore, стараста, камендант корпуса генерал Франкоўскі і ўвесь горад. Агульны трагічны настрой узмацнялі зачыненыя крамкі і паходні, якія неслі каля труны...” Ужо пазней у гонар Э. Лістоўскага гарадская рада надала адной з цэнтральных вуліц ягонае імя. Смерць прэзідэнта выклікала сур’ёзны ўнутраны крызіс мясцовага самакіравання. 22 чэрвеня адбылося пасяджэнне гарадской рады з нагоды выбараў новага прэзідэнта, аднак яўрэйская фракцыя, незадаволенная прынятай напярэдадні дэкларацыяй, пакінула пасяджэнне. Адначасова прадстаўнік правага крыла польскіх партый, рэдактар “Nowego Zycia” ксёндз Л. Саванеўскі – будучы аўтар “Sagе o Grodnie”, сабраў у зале тэатра “Rozmaitości” агульны сход, на якім выступіў з рэзкай крытыкай палітыкі гарадскога самаўрада.

У якасці чарговых кандыдатаў на пасаду кіраўніка горада называлі віцэ-прэзідэнта В. Нелубовіча, доктара А. Тальгейма, кіраўніка акцызнага камітэта С. Цыдзіка, суддзю З. Гарбачэўскага, кіраўніка прадпрыемстваў маёнтка Станіславоў Е. Цытаржынскага ды інш. Яшчэ адным прэтэндэнтам стаў камендант Гродна маёр Дарашкевіч. У выніку, аднак, 3 жніўня 1922 года новым прэзідэнтам Гродна быў абраны фармацэўт, сябра фракцыі Аб’яднання польскіх грамадскіх арганізацый Эдвард Стэнпнеўскі. У адрозненне ад іншых “айцоў горада”, постаць гаспадара гэтак званай фарнай аптэкі Эдварда Стэнпнеўскага сёння нам больш-меньш вядома. У будынку гродзенскага выканкама можна нават пабачыць яго партрэт – гэта ці не адзіная выява кіраўніка горада міжваеннага часу, даступная ў публічнай прасторы беларускага Гродна.

Э. Стэнпнеўскі нарадзіўся 13 кастрычніка 1879 года недалёка ад Любліна. Здаўшы экзамен на памочніка аптэкара ў Варшаўскім імператарскім універсітэце, ён змяніў некалькі месцаў працы, пакуль у 1905 годзе не пераехаў у Гродна, дзе ўзяў у арэнду былую езуіцкую аптэку. Акрамя працы па спецыяльнасці, якая зрабіла яго даволі прыкметнай постаццю ў горадзе, ён ад пачатку быў заангажаваны ў актыўнае грамадскае жыцце: з’яўляўся адным з заснавальнікаў і сябрам праўлення Таварыства драмы і музыкі “Муза”, у якім адказваў за драматычнае кола, разам з Таварыствам Чырвонага Крыжа быў арганізатарам дабрачынных слоўна-музычных прадстаўленняў. Падчас Першай сусветнай вайны Эдвард Стэнпнеўскі служыў у расійскім войску, у тым ліку прымаў актыўны ўдзел у арганізацыі польскіх аддзелаў на тэрыторыі Расіі. У канцы 1918 года ён вяртаецца ў Гродна, дзе праз пэўны час набывае яшчэ адну аптэку – па вул. Іерусалімскай.

Перш чым стаць на чале мясцовага самаўрада, Э. Стэнпнеўскі выконваў абавязкі намесніка старасты Гродзенскага павета, быў старшынёй камітэта бяспекі ды кіраўніком аднаго з аддзелаў магістрата. Характэрна, што Э. Стэнпнеўскі быў адзіным сярод радных, хто ў свой час выступіў супраць перамяшчэння прастытутак з цэнтральных вуліц горада на ўскраіну, палічыўшы, што гэткае рашэнне “не рацыянальнае” і не вырашае самога пытання. Яшчэ ў чэрвені 1919 года ў сваім выступленні на гродзенскім павятовым сейміку ён падкрэсліваў неабходнасць сяброўства паміж палякамі, літоўцамі ды беларусамі, паміж каталікамі ды праваслаўнымі. Пры гэтым, аднак, Э. Стэнпнеўскі часамі дазваляў сабе вельмі вострыя публічныя выказванні ў бок мясцовага яўрэйскага насельніцтва. Акрамя таго, пэўны час ён з’яўляўся рэдактарам газеты “Echo”.

Паводле мясцовых газет, стоячы на чале горада, ён ніколі не выкарыстоўваў пасады дзеля асабістых інтарэсаў. На працягу наступных год, пакуль Эдвард Стэнпнеўскі заставаўся прэзідэнтам Гродна, ён шмат увагі прысвяціў адбудове гарадской гаспадаркі, развіццю асветы ды сацыяльнаму забеспячэнню. Пры ягонай падтрымцы выдаваліся матэрыялы па статыстыцы горада, адкрыліся гістарычны музей і музей прыроды. У студзені 1924 года, падчас пасяджэння Таварыства аматараў горада Гродна (Towаrzystwo milosnikow m. Grodno), прэзідэнт падзяліўся праектам па злучэнні часткі тэатральнай плошчы са Швайцарскай далінай дзеля таго, каб стварыць “адзін прыгожы… парк”. Пазней, за прасоўванне гродзенскім тэатрам польскай культуры, прэзідэнт Польшчы Э. Вайцяхоўскі выказаў Э.Стэнпнеўскаму публічную падзяку.

Сітуацыя кардынальна змянілася пасля дзяржаўнага перавароту ў маі 1926 года. Акрамя таго, надыходзіў час перавыбараў гарадской рады. Сыход Э. Стэнпнеўскага з пасады быў вымушаным, але непазбежным. Улада патрабавала, каб горадам кіравалі людзі асабіста ей адданыя. Пазней, з нагоды канфлікту Э. Стэнпнеўскага з прадстаўнікамі праўрадавага Беспартыйнага блока, у адной з гродзенскіх газет быў надрукаваны наступны вершык:

…Za co – każdy zapyta
– Edzio znowu banita?
Eh – nietrudna to wszak jest zagadka:
Bo tam któraś brygada,
chórem zgodnym powiada,
Że zbyt mało pokochał on... Dziadka

Znowóż więc się wyłania,
stara kwestja kochania,
Choć wszak obcą jest ona dla sprawy...
Lecz że Edzio znów godnie,
stolec zajmie swój w Grodnie,
Jestem pewien, mój panie łaskawy...

4 студзеня 1927 года новым кіраўніком Гродна стаў Казімір Рагалевіч, які да гэтага фактычна нязменна выконваў абавязкі… павятовага старасты! Іншых кандыдатаў на пасаду прэзідэнта горада проста не знайшлося! У выніку галасавання за К. Рагалевіча аддалі свой голас дваццаць шэсць чалавек і толькі адна картка была пададзена супраць яго. Праўда, перад гэтым сацыялістычная фракцыя рады ў знак пратэсту супраць палітычнага ціску пакінула пасяджэнне.

Можна сказаць, што К. Рагалевіч быў прадстаўніком ужо новага тыпу самаўрадаўца, які прадстаўляў не толькі, ці не столькі, сам горад, але ў значнай ступені з’яўляўся дзяржаўным служачым. Нават ягоная біяграфія шмат у чым адпавядала гэткаму ўяўленню пра тыповага чыноўніка. Нарадзіўся ён 9 красавіка 1878 года ў м. Асмолава, Наваградскага ўезда. Скончыў юрыдычны факультэт Пецярбургскага ўніверсітэта і большую частку жыцця прапрацаваў на розных кабінетных пасадах: быў памочнікам прысяжнага адваката пры Мінскім акружным судзе, прысяжным адвакатам пры Акружным судзе ў Вільні, юрыдычным саветнікам пры ўпраўленні Любава-Роменскай чыгункі. Ягоная кар’ера з абвяшчэннем незалежнасці Польшчы толькі пайшла ў гару. Перш чым заняць пасаду гродзенскага старасты, ён быў камісарам польскага аддзела рэіміграцыі ў Менску ды супрацоўнікам галоўнай земскай камісіі пры польскім міністэрстве сельскай гаспадаркі і дзяржаўнай маёмасці.
Апынуўшыся ў 1919 годзе ў Гродне, К. Рагалевіч зарэкамендаваў сябе як старанны адміністратар, які, што не менш важна, арыентуецца ў мясцовых адносінах. Адна з газет пазней пісала: “Як гаспадар Гродзенскага павета К. Рагалевіч заслужыў вялікае прызнанне мясцовага насельніцтва… Тактоўнасць ды здольнасці да паразумення з людзьмі далі яму магчымасць кіраваць мясцовай гаспадаркай без вялікіх сутыкненняў. Даступны для кожнага, з добрым сэрцам …ён намагаўся кожнага зразумець, прыходзіў да кожнага з дапамогай…” На пасяджэнні 20 студзеня 1927 года К. Рагалевіч прысутнічаў ужо ў якасці прэзідэнта Гродна. Адкрываючы сход, ён выказаў падзяку радзе за аказаны давер і заверыў, што не падвядзе. Новы кіраўнік горада зазначыў, што ў дадзены момант не можа прадставіць канкрэтнага плана дзейнасці, бо за кароткі час пасля абрання на гэтую пасаду яшчэ не паспеў пазнаёміцца з усёй гарадской гаспадаркай. Апошняе, праўда, прагучала трошкі дзіўна, улічваючы яго папярэдні досвед кіравання ўсім паветам. “Магістрат існуе для грамадзяніна, а не наадварот, і гэтая ісціна павінна стаць галоўнай жыццёвай праўдай”, – сказаў трэці па ліку прэзідэнт Гродна, прыступаючы да сваіх абавязкаў!

На дзіва, аднак, К. Рагалевіч заставаўся на чале горада вельмі нядоўга – толькі два гады. За гэты час ён паспеў у складзе дэлегацыі ад Гродна з’ездзіць у Кракаў на цырымонію перапахавання праху Ю. Славацкага, выступіць з прапановай аб ахове зялёных насаджэнняў у горадзе, далучыцца да новаўтворанага праўлення вяслярнага клуба “Гродна” ды камітэта адбудовы замка. Акрамя таго, К.Рагалевіч з’яўляўся старшынёй праўлення гродзенскага павятовага камітэта Лігі супрацьпаветранай ды супрацьгазавай абароны. Цікава, што праз тры гады пасля яго сыходу з пасады гарадская рада прыняла пастанову выплаціць былому прэзідэнту “грашовую кампенсацыю” за нявыкарыстаны адпачынак ды службовыя выезды, якія той аплочваў за ўласны кошт!

 

Наступныя выбары ў гарадскую раду адбыліся ўжо вясной 1929 г. Цікава, што, паводле інфармацыі паліцыі, пасля абвяшчэння вынікаў яўрэйскае насельніцтва было пераканана, што чарговым прэзідэнтам Гродна будзе яўрэй. Газета хрысціянскай дэмакратыі “Nowe Zycie”, якая даволі нечакана ў дадзенай сітуацыі выступала саюзнікам яўрэйскай фракцыі, змясціла з гэтай нагоды на сваіх старонках вялікі артыкул: „…Санацыя запусціла ўвесь апрабаваны механізм “агітацыйных сродкаў”, які маецца ў яе руках, намагаючыся прымусіць яўрэйскую фракцыю галасаваць за ўрадавага Камісара. Ужо выразна справа ідзе пра тое, каб зламаць супраціў самых упартых... Стаўка вельмі высокая – вырашаецца справа іх будучыні, уплываў ды кар’еры. …Тым часам працягваецца ціск на яўрэйскую фракцыю. Сёння … яўрэйскія радныя павінны правесці канферэнцыю разам з прадстаўнікамі яўрэйскіх грамадскіх арганізацый. Яны хочуць высветліць сітуацыю і сарыентавацца ў поглядах. Якое будзе іх рашэнне… цяжка прадбачыць! Ці адбудзецца капітуляцыя і рабскае падпарадкаванне загадам паноў санатараў, як гэта тыя прадбачаць, ці яўрэйскае грамадства стане ў абарону сваёй годнасці і годнасці самаўраду горада, пабачым...

Для нас справа перавыбараў прэзідэнта прадстаўляецца вельмі ясна. У сувязі з тымі метадамі, з дапамогаю якіх санацыя намагаецца паўплываць на выбары, і абмежаваннем законам свабоды выбараў, мы не можам ісці ні на якія ўступкі адносна санацыі. Нам падаецца, што такіх жа поглядаў прытрымліваюцца і левыя партыі. Таму выбары прэзідэнта могуць адбыцца толькі пры ўмове гарантыі свабоднага выказвання радных”. Далей газета прапаноўвала на выпадак прызначэння ўрадавага камісара скласці ўсім радным свае мандаты. “Можа гэткі агульны выраз пратэсту, – разважала яна, – зверне ўвагу ўлад на ненармальныя адносіны, якія пануюць у крэсовым самаўрадзе”. У сувязі з тым, што рада своечасова не змагла сама абраць сабе кіраўніка, 1 верасня 1929 года беластоцкі ваявода прызначыў на пасаду прэзідэнта горада тэрмінам на адзін год урадавага камісара Антонія Рончашка. Мясцовае насельніцтва – як яўрэйскае, гэтак і хрысціянскае – прыняло яго намінацыю без “узрушэння”. Сам Антоній Рончашак паходзіў з сялянскай сям’і з Велькапольшчы. Скончыў гандлёвую школу ў Бендзіне, факультэт сельскай і лясной гаспадаркі Познаньскага ўніверсітэта. Добраахвотнікам прымаў удзел у польска-савецкай вайне. У Гродна ён трапіў з пасады кіраўніка аддзела працы ды грамадскай апекі Палескага ваяводства. Ізноў на змены гарадской улады адна з мясцовых газет адказала саркастычным вершыкам:

...Oto wasz tato, oto ojciec miasta
Z łaskawej dan nominacji,
Ileż wykwintu w jego nonszalancji
Z jaką w obłokach się szasta

O dumni możem być z takiego taty,
Imię dziś jego rozgłośne,
Ochrzczono w Wilnie go poetą pracy
Od Wilji aż po... Łosośnę.

Ягонае кіраванне было адным з самых кароткіх і прайшло для горада амаль незаўважна. Не выратавала нават тое, што Антоній Рончашак быў старшынёй рэдакцыйнага камітэта гістарычнай бібліятэкі Гродна, паклаўшы пачатак серыі выданняў, прысвечаных мінуламу горада. Сяброў гарадской рады больш закрануў факт выкарыстання прэзідэнтам для службовых паездак з Гродна ў Беласток… таксі. Ужо пасля таго, як той сышоў са сваёй пасады, рада большасцю галасоў прыняла пастанову зменшыць былому прэзідэнту горада ягоныя выплаты за “абсалютную непрыдатнасць да кіравання мясцовай гаспадаркай і няздольнасць арганізаваць абвешчаныя ім жа самім змены.”

Праз год у прызначаны час гарадская рада вярнулася да разгляду чарговых кандыдатаў на пасаду прэзідэнта: на пасяджэнні 30 жніўня 1930 года радны Ян Якімовіч ад імя фракцыі Беспартыйнага блока супрацоўніцтва з урадам вылучыў кандыдатуру А. Рончашка. Аднак постаць урадавага камісара была настолькі непапулярнай сярод месцічаў, што ў выніку той быў вымушаны адклікаць сваю кандыдатуру. Нечакана для мясцовай адміністрацыі выбары выйграў… усё той жа Э.Стэнпнеўскі! Як можна было прадказаць загадзя, супраць такіх вынікаў выступіў беластоцкі ваявода. 18 верасня 1930 года амаль у адзінаццаць гадзін вечара адкрылася пасяджэнне гарадской рады, на якім павінна было адбыцца пераабранне прэзідэнта. Аднак, па сутнасці, яно было сарвана. Спачатку старшыня пазбавіў права голасу некалькіх радных, якія выступалі супраць свавольства адміністрацыйнай улады, а пасля загадаў пакінуць зал пасяджэння гледачам, дазволіўшы застацца толькі прадстаўнікам прэсы. У знак пратэста сацыялістычная фракцыя таксама пакідае пасяджэнне рады, і сход закрываецца ў сувязі з адсутнасцю кворуму!

Праз тыдзень, 25 верасня, ладзіцца чарговая спроба абраць прэзідэнта Гродна. У выніку сабраныя здолелі вызначыць імёны новых кандыдатаў толькі каля дванаццатай гадзіны ночы. Радны Е. Цытаржынскі прапанаваў кандыдатуру ўладальніка маёнтка Аўгустовак Маўрыцыя О’Браена дэ Ласі, тады як прадстаўнік сацыялістычнай фракцыі – Яна Падвіньскага. Пасля галасавання, якое проходзіла ўжо без дыскусій, за першага кандыдата налічылі васямнаццаць галасоў, тады як за кандыдата ад сацыялістаў – толькі сем (пры шасці пустых бюлетэнях)! Гэтак Маўрыцый О’Браен дэ Ласі стаў апошнім гродзенцам на пасадзе прэзідэнта горада.
Паходзіў ён з мясцовай дваранскай сям’і з вельмі старажытным радаводам і, што не менш істотна, вялікімі зямельнымі ўладаннямі вакол горада. Скончыўшы аграрны факультэт Рыжскай палітэхнікі, падчас Першай сусветнай будучы прэзідэнт працаваў пры Чырвоным Крыжы камендантам санітарнага цягніка. Пасля ўдзельнічаў у польска-савецкай вайне. У бацькоўскі маёнтак Аўгустовак каля Гродна ён вяртаецца канчаткова толькі пасля дэмабілізацыі...
Выступаючы 22 кастрычніка 1930 года ўжо ў якасці прэзідэнта, М. О’Браен дэ Ласі выказаў падзяку ўсім радным за аказаны давер і адзначыў, што ён з’яўляецца “на ніве самакіравання чалавекам новым”. Тым не менш прэзідэнт абяцаў, што прыкладзе ўсе намаганні, каб “праца на грунце мясцовага самакіравання сталася гарманічнаю, паслядоўнаю і эфектыўнаю...”. “Акрамя тых абавязкаў, якія я на сябе прымаю, – дадаў О’Браен дэ Ласі, – я адчуваю жывы сантымент да Гродна, бо, пражываючы доўгі час паблізу горада, не мог яго не палюбіць...” Пры нагодзе новаабраны прэзідэнт выказаў упэўненасць у тым, што “ўсе сябры самаўрада, нягледзячы на розніцу ў нацыянальнасцях, рэлігіі, палітычных поглядах, імкнуцца ў роўнай ступені да развіцця гарадской гаспадаркі”. М. О’Браен дэ Ласі добра разумеў, што “прыйшоў на гэтую пасаду ў момант вялікіх фінансавых цяжкасцей, якія перажывае краіна...”. Праз шмат гадоў, азіраючыся на мінулыя падзеі, ксёндз Л. Саванеўскі прысвеціць прэзідэнту дэ Ласі наступныя радкі:

Panował ongiś w Grodnie Maurycy De-Lacy,
Prezydentem był miasta w bardzo trudnej porze,
Lecz dzięki swym staraniom naprawił złe czasy.
Wytrwał dzielny Maurycy w czynie i honorze...

І сапраўды, акрамя эканамічных і гаспадарчых праблем горада, прэзідэнту давялося змагацца з рознымі палітычнымі апанентамі, пра што пазней узгадвала ягоная жонка, пісьменніца Надзея Друцкая. Напрыклад, у сярэдзіне 1932 года дэлегацыя павятовага аддзела Саюза польскіх настаўнікаў выступіла з лістом у падтрымку прэзідэнта Гродна, абараняючы яго ад крытыкі з боку варшаўскіх часопісаў.

Вясной 1933 года гродзенскі акружны суд разглядаў справу супраць В. Чарноцкага – рэдактара варшаўскай зазеты “Robotnik” – па абвінавачванні ў зняслаўленні гродзенскага прэзідэнта. Сярод сведкаў з боку істца былі такія адметныя асобы, як Ян Каханоўскі, Юзаф Ядкоўскі ды інш. У выніку 4 верасня 1933 года М. О’Браен дэ Ласі абвясціў пра свой сыход з пасады. Фармальнай падставай для гэтага стаў некамплектны склад гарадскога кіравання – гэта значыць, магістрата. Фактычна ж прычынай адстаўкі з’яўляліся новыя адміністрацыйныя загады, якія абмяжоўвалі правы самаўрадаў, ды непрыхільныя адносіны да асобы былога прэзідэнта з боку ваяводскага кіраўніцтва.

Замест дэ Ласі цэнтральныя ўлады мелі прыслаць “часовага прафесійнага кіраўніка”. Гэткім часовым “кіраўніком” (tymczasowym przelozonym Gminy miasta Grodnа) 9 лістапада 1933 года стаў сын варшаўскага прамыслоўца Казімір Сулістроўскі. Нічога дзіўнага, што ў сваёй прамове новы прэзідэнт асабліва падкрэсліў прыгажосць горада і яго адметнае мінулае. Акрамя таго, ён звярнуўся да прадстаўнікоў мясцовай прэсы з просьбай, каб тыя “занадта вострай і мелачнай крытыкай не перашкаджалі працы самаўрада”. Усяго праз год К. Сулістроўскі пакінуў Гродна, перасеўшы ў крэсла… прэзідэнта Каліша!

Разам з тым, як прэзідэнт горада ператвараецца фактычна ў адміністрацыйную пасаду, якую па чарзе займаюць асобы з самім Гродна амаль не звязаныя, асаблівую ролю набывае функцыя віцэ-прэзідэнта, на якую з большага выбіраюцца кандыдаты з мясцовых дзеячаў. Праўда, і тут не абышлося без цяжкасцей. Ужо Віктар Нелубовіч, які ў верасні 1920 года кароткі час нават выконваў абавязкі кіраўніка самаўрада, пазней быў вымушаны ў друку аспрэчваць інфармацыю, быццам бы падчас бальшавіцкага панавання ён з’яўляўся “вядомым камуністам” і камісарам! Стэфан Цыдзік, магчыма, спраектаваў басейн з залатымі рыбкамі ў гарадскім парку ды быў удзельнікам шахматнага чэмпіянату ў Гродне! 13 лютага 1928 года гарадская рада прыступіла да выбараў чарговага віцэ-прэзідэнта. Усяго было вылучана тры кандыдатуры: Аўсей Сухаўлянскі – ад яўрэйскай фракцыі, Казімір Лашкевіч – ад блока гаспадарчай працы ды Юзаф Уласа – ад сацыялістычнай фракцыі (пры гэтым радны Эльяш Ліс узяў самаадвод з выбарчай камісіі па прычыне... няздольнасці чытаць тэкст, напісаны ад рукі па-польску).

Дзейны прэзідэнт Гродна К. Рагалевіч тройчы абвяшчаў выбары, і тройчы большасць галасоў атрымліваў А. Сухаўлянскі. Апошні раз за яго прагаласавала дзесяць радных супраць васьмі, якія аддалі галасы за польскага кандыдата. Яшчэ дзесяць картак былі пустыя. У выніку прэзідэнт абвясціў, што выбары віцэ-прэзідэнта... не адбыліся! У адказ радны Рутэн выступіў з пратэстам ад імя яўрэйскай фракцыі. Ён адзначыў, што прадстаўнікі яўрэйскай часткі Гродна ў свой час аддалі галасы за польскага кандыдата ў прэзідэнты горада, бо разлічвалі на падтрымку кандыдата ад яўрэяў на пост віцэ-прэзідэнта. Яўрэйскае насельніцтва складае пяцьдзясят працэнтаў жыхароў Гродна і больш за ўсіх выплочвае падаткаў, а таму яно павінна мець у гарадскім прэзідыуме свайго прадстаўніка. Пазбаўленне ж яўрэйскага насельніцтва гэтага прадстаўніцтва стала б парушэннем ягоных галоўных правоў, у сувязі з чым фракцыя не можа браць на сябе адказнасць за далейшую працу і адмаўляецца ад ўдзелу ў выбарах. Адразу пасля гэтага яўрэйскія радныя пакінулі зал пасяджэння.

 

Наўздагон адыйшоўшым радны З. Гарабачэўскі выказаўся ў тым сэнсе, што спадзяванні яўрэйскай фракцыі “былі беспадстаўнымі”, блок гаспадарчай працы аніякіх абяцанняў не даваў, а толькі прапанаваў вырашыць усю справу “такім чынам, каб тое ўсім адпавядала”. Блок гаспадарчай працы меў падтрымаць яўрэйскага кандыдата ў віцэ-прэзідэнты толькі тады, калі б той падтрымаў двух польскіх кандыдатаў у магістрат. Адначасова была выказана і іншыя прапанова: абраць польскага кандыдата на віцэ-прэзідэнта ўзамен на прызначэнне двух яўрэйскіх лаўных. Аднак, паводле З. Гарбачэўскага, “апетыты яўрэйскай фракцыі аказаліся настолькі вялікімі, што абедзве прапановы былі імі адхілены, а таму ўсе наступствы па прычыне неабрання віцэ-прэзідэнта поўнасцю кладуцца на яўрэйскую фракцыю”. У выніку К.Рагалевіч абвясціў пасяджэнне закрытым.

Чарговы раз гарадская рада сабралася толькі праз месяц – 15 сакавіка 1928 года, але і гэта пасяджэнне было амаль сарвана. На гэты раз з пагрозай пакінуць сход выступіла сацыялістычная фракцыя, якая, аднак, вымушана была адмовіцца ад свайго ўльтыматума. У выніку, у сувязі з парушэннем вызначанага заканадаўствам часу на фармаванне органаў самакіравання, беластоцкі ваявода сам прызначыў віцэ-прэзідэнта, якім стаў Казімір Лашкевіч. Пра самога Казіміра Лашкевіча, які двойчы займаў гэту пасаду, ксёндз Л. Саванеўскі ўзгадваў пазней так:

I pora Łaszkiewicza Kaźmierza z honorem
Tu na łamach umieścić mego poematu.
On «Echa Grodzieńskiego» pierwszym redaktorem
I ludowym on posłem, i wrogiem caratu…

Але мабыць найбольш знакавай на гэтай пасадзе стала постаць Рамана Савіцкага, які амаль усё сваё жыццё быў звязаны з Гродна: тут ён нарадзіўся ў 1888 годзе, скончыў гімназію, сюды вярнуўся працаваць настаўнікам пасля фізіка-матэматычнага факультэта Пецярбургскага ўніверсітэта. Другі раз Р. Савіцкі вяртаецца ў горад у канцы 1918 года, пасля дэмабілізацыі з былой царскай арміі, і адразу далучаецца да дзейнасці польскай самаабароны Гродзенскай зямлі. Ён прынамсі двойчы на выбарах праходзіў у гарадскую раду, з’яўляўся лаўнікам гродзенскага магістрата, пры якім кіраваў аддзелам камунальнай гаспадаркі, а ў кастрычніку 1934 года быў абраны віцэ-прэзідэнтам. Адзін пералік арганізацый, сябрам якіх з’яўляўся ў розны час Р. Савіцкі, уражвае: праўленне таварыства па барацьбе супраць сухотаў (Tow. Przeciwgrużliczego), Польскі Чырвоны Крыж (Polskie Czyrwony Krzyż), рэвізійная рада Камунальнай касы (członek rady nadzorczej Komunalnej Kasy Oszczędności), праўленне Польскай Мацежы школьнай, сяброўства ў камісіі, якая мела сваёй задачай абарону статуса Гродна як “горада, вылучанага з павета”, сяброўства ў рэдакцыйным камітэце гістарычнай бібліятэкі Гродна ды ў аргкамітэце таварыства загарадных участкаў (Komitet Organizacyjny T-wa Ogródków Działkowych), сяброўства ў праўленні Гродзенскага аддзела Польскага гістарычнага таварыства (oddziałie polskiego towarzystwa historycznego w Grodnie) ды шматлікія іншыя. Дарэчы, Раман Савіцкі таксама выступаў спонсарам гарадскога шахматнага турніру. Апошнімі прэзідэнтамі Гродна сталі Віктар Міскі ды Вітальд Ценьскі.

Саракапяцігадовы былы маёр Віктар Міскы калісьці праходзіў у горадзе вайсковую службу ды нават быў адным з ініцыятараў стварэння ў Гродне Стралецкага саюза (Związku Strzeleckiego). Ягоную кандыдатуру на месца кіраўніка самаўрада вылучала мясцовая адміністрацыя. Пад кіраўніцтвам чарговага прэзідэнта быў распрацаваны і праект па добраўпарадкаванні ракі Гараднічанкі ды вуліцы Юрыздыкі, пачалося будаўніцтва гарадской каналізацыі ды “Doma Strzelca”. Пры абмеркаванні фінансавання апошняга Віктар Міскы асабліва падкрэсліў, што крэдыт на “Dom Strzelca” мае дачыненне да выхавання будучых абаронцаў Айчыны, а таму яго нельга разглядаць як пытанне выключна “утылітарнае”. “Акрамя таго, – даводзіў ён, – “Doma Strzelca” мае супрацьгазавае сховішча, схрон на 550 асоб коштам 40 тысяч злотых, а на самаўрадзе таксама ляжыць абавязак падрыхтаваць насельніцтва да падобнай небяспекі…”

Іншым разам, выступаючы падчас святочнага пасяджэння рады з нагоды надання ганаровага звання грамадзяніна Гродна генералу А.Літвіновічу, прэзідэнт В. Міскі адзначыў, што “ў краіне, у адрозненне ад мінулага часу, не існуе мура паміж войскам і польскім грамадствам, і справа не толькі ў сентыментах да былых перамог. Войска збройным чынам паспрыяла росквіту гэтых зямель на ўсходзе Польшчы, плячом да пляча з гэтым грамадствам стаўшы да адбудовы Айчыны”. 18 чэрвеня 1936 г. на святочным пасяджэнні гарадской рады з нагоды ўручэння ўзнагароды імя Э. Ажэшкі прафесару Віленскага ўніверсітэта Мар’яну Здзяхоўскаму Віктар Міскы зноў выступіў з яскравай прамовай. “Невялікі наднёманскі горад, – сказаў ён, – па волі лёсу быў асвячаны прысутнасцю аднаго з найбольш магутных каралёў Польшчы. Пазней, ужо ў часы няволі, былы горад Баторыя ў якасці сваёй сядзібы абрала Эліза Ажэшка, якая паклала шмат сіл на алтар уваскрашэння Незалежнай Айчыны! Таму сёння наш абавязак не толькі захоўваць удзячную памяць пра тое, што мы выстаялі, аднак і працягваць змагацца за тыя ідэалы, якія былі перададзены нам адным з прарокаў гэтай зямлі. Ідэалы, якія выказвала Эліза Ажэшка, якія павінны былі даць і далі нам сілу выстаяць, не страцілі сваёй вартасці нават пасля таго, як былі разбураны муры старой няволі. Мы па-ранейшаму захоўваем іх як галоўную каштоўнасць свабоднага грамадскага жыцця. Яе імя не можа ператварыцца адно толькі ў назву той ці іншай з вуліц, камяніцы ці арганізацыі, як прыклад чалавека, які шмат што зрабіў ці дасягнуў вяршыні пашаны, якая пазней прыпячатваецца каменным помнікам. Абарона польскай душы ад шэрай паўсядзённасці, барацьба з безнадзейнасцю, усходняй абыякавасцю… вось тыя прыказанні, жывыя сёння і заўтра. …Гэты чын, які павінен і далей адбывацца ў жыцці...”!

Аднак усяго праз тры месяцы, на пасяджэнні гарадской рады 22 кастрычніка 1936 года, В. Міскі нечакана праінфармаваў прысутных аб сваім рашэнні сысці з пасады прэзідэнта з прычыны таго, што “сканчаецца час ягонай двухгадовай камандзіроўкі, выдадзенай вайсковымі ўладамі”. У адказ на просьбу з боку старшыні Грамадскага клуба рады К. Тэрлікоўскага застацца на пасадзе прэзідэнта горада, В. Міскі ў катэгарычнай форме адмовіўся, палічыўшы гэткі крок “немагчымым”. 26 лістапада 1936 г. адбыліся чарговыя выбары прэзідэнта Гродна. На гэты раз ім стаў кандыдат ад Грамадскага клуба Вітальд Ценьскі. Самі выбары, калі меркаваць па адным аркушы пратакола, прайшлі вельмі хутка.

Вітальд Ценьскі стаў і самым маладым з кіраўнікоў горада. Ён нарадзіўся 28 чэрвеня 1896 года ў Сочаўцах на Мазоўшы. Скончыў настаўніцкую семінарыю ў Ленчыцы, гуманітарны калегіум у Варшаве, вышэйшую лясную школу ды падафіцэрскую школу ў Познані. Падчас Першай сусветнай вайны В. Ценьскі з’яўляўся сябрам польскай вайсковай арганізацыі ў Варшаве, пазней служыў у польскім войску. Пасля дэмабілізацыі працаваў прадстаўніком міністэрства рэлігійных веравызнанняў ды публічнай асветы ў… Бразіліі, дзе адказваў за польскія школы! Пасля вяртання ў Польшчу працаваў у сферы сацыяльнага забеспячэння ў Злочаве, Цярнопалі ды Гродне. У “Saga o Grodnie” ксёндз Л. Саванеўскі прысвяціў яму адразу некалькі радкоў (фактычна гэта адзіны разгорнуты “ўспамін” пра дадзеную асобу, таму дазволім сабе працытаваць яго ўвесь):

…Wspomnijmy teraz postać, którą Pan pamięta,
Która w Grodnie dobrego wiele dokonała,
Ostatniego za Polski weźmy prezydenta,
Człowiek w czynach ambitny i postać wspaniała.

Reformy w Kasie Chorych wielkie przeprowadzał,
Lokal stary powiększał, bowiem był za mały,
Budował ściany nowe, a stare wysadzał,
I tak piękny gmach chorym prace jego dały.

A potem Witold Cieński, bo o nim tu mowa,
Głową miasta zostaje i znów projektuje.
Dzielnica ma tu powstać wielka przemysłowa I
hydroelektrownię na Niemnie zbuduje.

I miasto tak upiększy, że go nie poznacie,
Słynąć będzie z porządku i błyszczeć z widoku,
A Pyszki i Łosośnę złączy w kombinacie
I Poniemuń odżyje z gotówki potoku.

Tak piękne to być miało, lecz inaczej było,
Grodno wojna objęła, walka dwa dni trwała,
Lombard skarby mu oddał i złoto odpłyło,
A projekty te wielkie wojna pogrzebała...

Менавіта чарговая вайна перакрэсліла ўсе гэтыя планы. Яна пачалася для Гродна тады, калі і для ўсёй краіны: ужо 1 верасня 1939 года горад перажыў першы авіяналёт. На працягу наступных двух тыдняў гродзенцы ўважліва прыслухоўваліся да вестак з польска-нямецкага фронту, калі раптам Чырвоная армія перайшла ўсходнюю мяжу Польшчы! “17 верасня, – чытаем мы ў мясцовай хроніцы, – у нядзелю ранкам, па радыё стала вядома, што ў сувязі з эвакуацыяй польскага ўрада ў Румынію на тэрыторыю Заходняй Беларусі і Заходняй Украіны... увайшлі рускія савецкія войскі...” “Горад быццам бы вымер, – узгадваў адзін са сведкаў тых падзей, – ніхто не выходзіў на вуліцу. Наша радыё змоўкла. Усе чакалі на ўдар з боку бальшавікоў, а разам з тым хадзілі самыя дзікія плёткі наконт сітуацыі на нямецкім фронце...” Фактычна ўжо на наступны дзень горад пакідаюць вышэйшае вайсковае камандаванне і кіраўнікі мясцовай польскай адміністрацыі, у тым ліку стараста Т. Валіцкі ды прэзідэнт В. Ценьскі.

Па-сутнасці, у гэты момант гісторыя польскага Гродна, якая да гэтага вымяралася ў дзяржаўна-адміністрацыйных катэгорыях, павінна была скончыцца, аднак атрымалася наадварот. Падрыхтоўку да абароны горада часова бяруць на сябе... першы дырэктар гродзенскага заапарка, палкоўнік запасу Браніслаў Адамовіч, маёр Бенядзікт Серафін ды капітан Пётр Карзон. Само ж кіраўніцтва горадам пераходзіць да віцэ-прэзідэнта Рамана Савіцкага. Праз мегафон ён заклікаў жыхароў Гродна да капання рвоў і ўзвядзення барыкад супраць танкаў, актыўна дапамагаў арганізоўваць добраахвотныя аддзелы з ліку жыхароў горада. Калі ж пасля некалькіх дзён крывавых баёў Чырвоная армія нарэшце заняла горад, ён здолеў выехаць у Літву, а пасля – у Варшаву, дзе і заставаўся да пачатку савецка-нямецкай вайны.Падчас нямецкай акупацыі Р. Савіцкі працаваў у гарадской управе (Stadtverwaltung Grodno) кіраўніком гаспадарчага аддзела, быў адным з арганізатараў грамадзянскага камітэта дапамогі ахвярам вайны і адначасова з’яўляўся сябрам АК. Далейшы ягоны лёс ксёндз Л.Саванеўскі апісаў наступным чынам:

Romana Sawickiego wiceprezydenta
Któryż z grodnian nie wspomni ze drżeniem serdecznym,
Któż jego zasług wielkich wdzięcznie nie pamięta
I o pracach zapomni wielce pożytecznych?

W Warszawie podczas wojny znalazł on schronienie,
Lecz tęsknota do Grodna znowu go zawiodła,
A wtedy cios niemiecki przeciął mu istnienie,
Niezłomnego zabiła wraża ręka podła.

Р. Савіцкі быў расстраляны нацыстамі разам з іншымі польскімі закладнікамі на форце № 2 каля вёскі Навумавічы 20 кастрычніка 1942 года. Такі ж трагічны лёс чакаў і на яшчэ аднаго былога кіраўніка горада – Э. Стэнпнеўскага, які за дапамогу АК быў вывезены немцамі ў лагер Штутгаф, дзе, ужо ў якасці вязня пад № 34519, усяго праз тыдзень памёр…

Як бачым, сябраў гарадскога самаўрада, асабліва ягоных кіраўнікоў, у мясцовай прэсе не здарма называлі “айцамі горада”. Той міжваенны Гродна, якім мы яго зараз сабе ўяўляем, шмат у чым стаўся вынікам менавіта іх працы. Больш за тое, гарадская рада ды магістрат – прадстаўнічы ды выканаўчы органы мясцовага самакіравання – самі з’яўляліся яскравым адлюстраваннем тых змен, што адбываліся навокал. Фактычна з кожнай з постацей кіраўнікоў мясцовага самаўрада звязаны нейкі асаблівы, часам вельмі драматычны, перыяд жыцця Гродна, які паступова, крок за крокам, з былога губернскага горада на ўскрайку Расійскай Імперыі ператвараўся ў тыповы павятовы горад, толькі ўжо на польскіх “усходніх крэсах”.  Праўда, падобны зварот – “айцы горада” – у аднолькавай ступені мог быць як выразам павагі, гэтак, пры іншых абставінах, і праявай глыбокай самаіроніі. Улічваючы ўсе праблемы з камунальнай гаспадаркай, бясконцыя скандалы і “крызісы” ў нетрах гарадской рады ды магістрата, палітычнае супрацьстаянне розных партый ды нацыянальных асяродкаў, кіраваць Гродна было няпроста. Нажаль, гістарыяграфія, якая існуе на сённяшні дзень, за некаторымі выключэннямі, амаль не разглядае постаці кіраўнікоў гродзенскага самаўрада, пакідаючы іх па-за межамі гістарычнай прасторы.

• Назад
• Наперад