• разбурэнні
• вайна
• Другая сусветная вайна

Вёска Княжаводцы згодна з ускоснымі зьвесткамі ўзьнікла не пазьней, калі Вялікія князі Літоўскія трымалі ў гэтым месцы водную пераправу праз Нёман на шляху з Вільні ў Ваўкавыск і Бярэсьце, а людзі, што ахоўвалі і абслугоўвалі княжацкую пераправу, названы былі княжаводцамі. Вялікі князь Літоўскі Ягайла, які ў 1386 годзе з Вільні адправіўся ў Польшчу гэтым шляхам, падоўжыў яго аж да Кракава. Створаны тады саюз адкрыў перад князем шлях да трона польскага.

Пасьля хрышчэньня, на якім яму дадзена было імя Уладзіслаў і вясельля з каралевай Ядвігай, Ягайла атрымаў абяцаную карону. Ад знакамітай экспэдыцыі заснавальніка дынастыі Ягелонаў пачалася незвычайная кар'ера эўрапейскага гасьцінца, які злучаў сталіцы Польшчы і Літвы.

Гэта быў таксама часта ўжываны маршрут чыноўнікамі, дыпляматамі, рыцарамі, сьвятарамі, навукоўцамі, мастакамі… З моманту ўстанаўленьня на Сойме ў Любліне ў 1569 годзе Рэчы Паспалітай абодвух народаў, ён стаў найбольш важным шляхам агульнай дзяржавы. Акрамя пераправы каля бліжэйшых мястэчак Луна і Воля (першы ўспамін у гістарычных крыніцах 1503 год) знаходзілася прыстань, якая абслугоўвала мноства гандлёвых суднаў і плытоў, якія плылі ў Крулявец (Калінінград цяпер) і суднаў з таварам з Эўропы ў ВКЛ. Нездарма мястэчка Луна (LUNA) абазначана на Радзівілаўскай карце 1613 г.

Увесь гэты працяглы пэрыяд пераправу праз Нёман абслугоўвалі жыхары Княжаводцаў. Яшчэ адным пацьверджаньнем гэтай тэзы зьяўляецца знойдзены ў 1953 г. на беразе ракі Нёман каля Княжаводцаў скарб манэт ВКЛ ( дубенскі скарб), Польшчы, нямецкіх гарадоў, Гішпаніі і 78 рускіх манэт, сярод якіх 35 манэт Івана IV (Іва́н IV Жахлі́вы(1530 - 1584), у беларускіх гістарычных крыніцах — Іван Маскоўскі або Іван Тыран). Малодшая ж па даце чаканкі манэта — 3 гроша літоўскай эмісіі Жыгімонта III Вазы 1614 г. Частка агульнага кладу, якая захоўваецца ў калекцыі Гродзенскага гісторыка-археалагічнага музэя, налічвае 399 манэт.

Заняпад пераправы выклікаў толькі перанос каралеўскай рэзідэнцыі ў Варшаву Жыгімонтам III Вазай (па беларуску – Снапом), які пасяліўся ў ёй на пастаяннай аснове ў 1611 годзе.

Шлях атрымаў гістарычную назву Ягелонскі. Ён выконваў тады функцыю дарогі, злучаючай цывілізацыі лацінскую і бізантыйскую. І сёньня ён уключаны ў Праграму Савета Эўропы “Культурныя шляхі” пад назвай "Via Regia".
У кнізе Алеся Адамовіча, Янкі Брыля і Уладзімера Калесьніка “Я з вогненнай вёскі…”вёсцы Княжаводцы аддадзена 3549 слоў, слова Княжаводцы ўжыта 11 разоў… Але не з нагоды слаўнай гісторыі ці знакамітых архітэктурных ці іншых помнікаў культуры… Прычына-ТРАГЕДЫЯ, ТРАГЕДЫЯ прынёманскай вёскі, у якой як у кроплі вады адлюстравана трагедыя народу… і аўтары лічаць, што ”жыцьцёва важна, каб на ўвесь сьвет гучала народная памяць, праўда пра фашызм.”

«Я з вогненнай вёскі…» дакумэнтальная трагедыя, кніга-памяць, жывы голас людзей, што былі спалены, забіты разам з сям'ёй, разам са сваёй вёскай, і якія — жывуць.

Віктар Дзегілевіч, якога ў Мастах называюць чалавекам з відэа- камэрай — з ёй ён неразлучны 30 гадоў зьняў кароткамэтражны фільм “Аб чым плакала грушка”. Фільм пачынаецца з легенды, як гуляў ветрык на ўзьбярэжжы Нёмна і засяваў гэтае ўзьбярэжжа кветкамі, травамі, кустоўем і лесам…раніцай з усходам сонца ветрык абуджаўся званочкамі дзіцячых галасоў, якія вясёлымі стайкамі зьбіраліся ў беленькі церамок – школу, што стаяў тут на лузе недалёка ад Нёмна. Любіў ветрык разам з вясёлымі дзеткамі гуляць у пераганкі, церабіць іхнія чубы і коскі…І пасеяў ветрык каля школкі зярнятка грушкі, каб было чым частавацца дзеткам, калі грушка вырасьце. Так і адбылося. На перапынках навыперадкі ляцела дзетвара, каб паласавацца салодка – кісьленькімі грушкамі…Але настала 23 ліпеня 1943 года – трагічная дата для вёскі Княжаводцы і яе жыхароў. Гэта быў апошні дзень, калі тут гучаў дзіцячы сьмех, кіпела павольнае сялянскае жыцьцё.
Азьвярэлыя фашысты ўварваліся ў вёску і дашчэнту спалілі яе разам з жыхарамі. З 922 загінуўшых і пахаваных у трох магілах у 1943 годзе выяўлена 441 прозьвішча.

Да вайны тут жыло 1020 чалавек. Што адбывалася і як некалькім жыхарам удалося ацалець распавядаюць жывыя сьведкі.
Ганна Барадаўка. Маршчыністы твар, сухія, засьмяглыя вусны, трывожныя вочы, якія бачылі так блізка сьмерць:
«…Гаварылі ўвесь час, што будуць біць княжаводцаў, але мы ўсё ня верылі. I вось раз мая сьвякроўка ўстала і гаворыць:
— Уставайце, ужо Княжаводцы ачапілі.
Мы ўсталі, глянулі цераз акно — немцы стаяць адзін ад аднаго, як ад сьценкі да сьценкі. Мой муж гаворыць:
— Пайду я Дзе-небудзь схаваюся, пайду, нібы па сечку каню…
А я яго і не спыталася, дзе ж мне дзявацца, што мне рабіць.
Потым я выйшла, пачала яго шукаць і нідзе не знайшла. Іду і клічу яго ціхенька. А ён кажа:
— Ідзі, ідзі, не спыняйса. Я ў крапіве тут ляжу. Ідзі, кажа, пад хату, ляж у разору і паўзі сюды да мяне.
I я так падпаўзла да яго. Леглі мы адно да аднаго і ляжым…
I чула я, лежачы ў разоры, як ішлі людзі. Адна суседка заплакала, але яны не крычалі на яе, а нешта ёй усё ціхенька гаварылі. А пасьля яны зайшлі да мае сьвякроўкі, я чула, як яны бралі яе, сьвякроўку маю. Потым яшчэ адзін немец, як забраў сьвякроўку маю, загаварыў па-нямецку:
— Пайду фарзухан.
Зайшоў у хату, паглядзеў і пайшоў.
Тады прыгналі людзей з суседніх вёсак — браць наша дабро, якое засталоса. Выгналі каровы.
Падышла наша карова, стала над намі і чмыша. А мы баімоса, каб хто не заўважыў, чаго яна тут спыніласа. Потым тыя людзі, што былі з лапатамі, прышлі адагналі карову, а нас — не заўважылі.
Антон мой кажа:
— Людзей закопваць пайшлі.”

 

Макрына Кавальчук:
“…Якраз сягоньняка тое самае чысло, як тады, калі нас білі…
Майго мужыка было зваць Зьмітрук. Яго ўбілі, майго мужыка.
Дзеці гэта я пабудзіла, старэйшыя, а потым гавару сама сабе: «Зьбегаю да суседкі». Суседка была старэйшая, ёй было шэсьцьдзесят гадоў, а мне трыццаць пяць. Я пабегла да яе і гавару:
— Цётко, ужо немцы ставяць цэп! Трэба ўцякаць. А яна гаворыць:
— Трэба што-небудзь схаваць. А я гавару:
— Нічога нам не трэба, вот уцякайма. Бягайма ў рошч або куды…
Але яна не слухае і сыну свайму кажа:
— Ты, сынок, уцякай; а я буду хаваць што-небудзь. Прыбегла я дадому, а мае дзеці ў сенях стаялі і кажуць:
— I тата пайшоў, і мама пайшла, мы ўжо думалі, што вы нас пакінулі…
Узяла я чацвёра старэйшых, а маленькая спала на ложку, дык я сабе думаю: «Няхай спіць». А потым вярнуласа я.
— Не, — гавару, — будзем, дзеці, пагібаць усе разам.
Узяла я тую дзевачку, і пайшлі мы ў жыта. I сядзелі мы ў тым жыце адзін дзень, сядзелі другі дзень. Немцы хадзілі па полі, крычалі, а мы ўсё сядзелі…”

Васіль Кая
«…Падворак гэты, — успамінае Васіль Кая, — быў вельмі вялікі, абгароджаны добра. I яны пачалі зганяць туды ўвесь скот — і свіньні, і коні, і каровы, — усё разам. А ў тога гаспадара былі вульлі. Скаціна іх разламала. Вылезьлі гэтыя пчолы — як нападуць на ўвесь гэты скот! I на людзей! I на немцаў! Яны шынялямі голавы пазакрывалі ды з гэтага падворка ходу. А мы гэтых пчолаў не чувствуям — ці яны кусаюць, ці не кусаюць. Выбеглі мы, падросткі, на вуліцу і думаем: «Куды бегчы, куды тут дзенешса?..» Пагаварылі і пайшлі назад у вёску, туды, дзе ўсе…”
“Стаім мы на падворку, а той немец, каторы нас сюды загнаў, пайшоў. А потым пад'язджае камісар — ён ехаў на брычцы, — саскочыў з брычкі і да нас. Пачаў на нас крычаць нешта і паказвае зноў: «Паром!» I мы тады рассыпаліса хто куды. Я ня ведаў, прымерна, дзе мой брат. Толькі мы засталіса з адным другам — мы разам зь ім у школу хадзілі. Мы зь ім пару кароў узялі — прэм па жыце: каб хоць яны не заўважылі, немцы, што мы ўцякаем. Брыцько Віктар друг мой зваўса. Дагналі мы гэтыя каровы да лесу і тады гэтыя каровы кінулі. У лесе мы зноў разьбіліса з маім таварышам… I мы зь ім сядзелі ў лесе — ён сабе, а я сабе — чатыры дні. Баяліса выходзіць… Ужо есьці хацеласа, дождж, але куды ж там… Падыдзеш да шашы — машыны едуць, зноў у лес уцякаеш…”

Мікалай Антонавіч Кая:
“I ён мяне не страляў, той немец, а вёў туды, дзе гарэла, каб у агонь кінуць. Кажу я свайму таварышу:
— Косця, кіне ён нас жывых у агонь.
I прывёў ён нас на тое самае месца, адкулі» мы ўцякалі. А тут ідзе нейкі афіцэр, ці хто ён. Паклікаў нас пальцам да сябе. А ён умеў па-польску гаварыць. Гавару я яму:
— Пане, я не адгэтуль, я з Сухініч. Тут нас забіваюць, а мне трэба дахаты ісьці.
Немец, каторы нас прыгнаў, зараджае вінтоўку, каб застрэліць мяне. А гэты, што сустрэў нас, патрос на яго кіем і пусьціў мяне. Я адышоў трохі, а потым вярнуўса.
— Пане, — кажу, — гэта мой таварыш, Косьця. Пусціце і яго. Ён таксама з Сухініч, Косьця Барадаўка. Каровы пасьвіў, наняты ў Княжаводцах…
I немец нас адпусьціў. Калі мы ішлі, дык Косьця ажно мне свой карандашык аддаваў… Цяпер ён далёка, у Расіі.”
Бацька траіх дзяцей, знатны каваль і электразваршчык у калгасе «Сьветлы шлях», Мікалай Антонавіч Кая пасяліўся і жыве ў Сухінічах, у той суседняй вёсцы, якую ен назваў роднай у хвіліну сьмяротнай пагрозы.

 

 

 

Вера Бышкала: ”Гэта было ўтрам да ўсходу сонца. Я малая пасьвіла скот. …Віжу людзі ідуць дарожкай і сільно сільно сталі плакаць. …Я прыхажу ў дом і кажу радзіцелям: “Пагналі людзей і сільна плачуць.” Тата на маму гаворыць: “Давай на сьмерць бяльлё дзецям імне.” А я думаю, я сьмерці чакаць ня буду і ўцяку. Я за скот і за брата і за жалезную дарогу…”

Валянціна Калодзіна:”…Нас усіх загналі там дзе выкапана была магіла пад грушаю. Мне было 17 лет. Радзіцелей расстралялі. Маць у агне згарэла. Я стала прасіць, каб мяне пусьцілі. Хадзіла ў школу. Вучыла немножко нямецкі язык. Я паэтаму сказала, што я жыву ў Гродна. Мяне адпусьцілі.” Такім чынам уратавалася яшчэ некалькі чалавек

 

 

Сымон Іванавіч Кая:
“Пачалі яны нашу вёску ачапляць. Пройдзе адзін метраў пяцьдзесят і стане. А некалькі нашых хат на хутарах былі за гэтай цэп'ю. Вось і мая таксама. Яны нас спачатку абмінулі, а потым партыя немцаў аддзяліласа і пайшла нас з хат выганяць. Тады я выскачыў праз акно і — пад Нёман…
Калі расстрэльвалі, дык я быў ад гэтай магілы блізка, у лесе. Крыку не было аніякага. Толькі залп быў. I адзіночныя выстралы. Ад стральбы гэтай я пайшоў далей…”
“Мне расказваў адзін чалавек з Лунай, які быў тады падводчыкам. Памёр ён, гэты чалавек. Ён быў каля магілы. Каторыя застрэленыя падалі не ў магілу, а каля магілы, то гэтым людзям, падводчыкам, загадалі сьцягваць іх у яму. Чалавек гэты чатыры дні нічога гаварыць ня мог. Не аказваўса. Толькі потым прыйшоў да памяці. I расказаў, што там было…
У форме ўсе яны былі нямецкай. Сядзелі пасьля ўсяго, як пастралялі людзей, елі сала, каўбасы, што награбілі…»”

 

Валянціна Барадаўка: “…Мужчын загналі ў сарай, а жанчын у дом. Дом быў бальшой такой. Первымі вывелі мужчын. З кулямётаў стралялі. …Гражданскія людзі былі нагнаныя з усякіх дзеравень. Магілы ўжэ засыпалі поўнасьцю. Ня знаю ў 10 – 11 гадзін, калі выбралі скот і імушчэство, сталі паліць дамы.
…Кагда сталі адступаць, наверно, страх быў, што б не ўзналі, што гражданскіх людзей убівалі. Яшчэ яўрэі былі жывыя. Іх прывозілі, адкрывалі магілы. Глыбока закапаныя не былі. Аблівалі чым-та і жглі трупы. А нашу магілу каля Залесак, наверно баяліся партызан, засталася, не пажглі…”

Марыя Мілашэвіч расказвае, што пасьля вайны магілы раскапвалі і людзей пазнавалі па адзеньні. “А дзевачкі дзьве, адна была пад адной. І кагда людзей даставалі з зямлі, то маці рука адарвалася. А дзевачкі…Яны былі жывыя, ніякімі кулямі не ўбітыя.”

Старонка франтавой газэты “Крылья Советов” за 29 ліпеня 1944 г. з расказамі аб трагедыі в. Княжаводцы. Фота з кнігі “Памяць”. Мінск ПК “Паліграфафармленне” 2002

Кожны год, напярэдадні гэтай “чорнай” даты, у Княжаводцы прыяжджае шмат людзей, каб ушанаваць памяць нявінна забітых продкаў. Штогод ля помніка “Смуткуючая маці” 23 ліпеня праходзіць мітынг - ¬рэквіем “ І памятаць страшна, і забыцца нельга…”.

Традыцыйна мітынг пачынаецца пад гук званоў ранішняй службы ў царкве Сьвятога Мікалая ў аг. Дубна. Настаяцель царквы айцец Мікалай праводзіць памінальны малебен аб нявінна забітых і асьвячае магілу.

Здымак 2008 г. з фільма Віктара Дзегілевіча “Аб чым плакала грушка”
У 2008 г. сюды прыехала вялікая сямья Кавальчукоў. Вольга Кавальчук зьяўляецца выжыўшай дзяўчынкай той вайны. У 1943 годзе ёй было ўсяго два гады. Яе маці Макрына Кавальчук тады, у ліпені сорак трэцяга, схавала сваіх пяцярых дзяцей у жыта, нырнула ў жытнюю гушчыню і прапала на некалькі дзён. Вольга ўспамінае “… Спачатку маці ўзяла чацвёра старэйшых. Я спала на ложку, яна не хацела мяне будзіць, а потым вярнулася і за мной. Мы нічога не елі і не пілі, сядзелі, і ўсё. Праз пяць дзён пайшлі толькі на пажарышча паглядзець, у нас пагарэла ўсё, нічога не засталося. Такі быў страх…”
23 ліпеня 1943 года грушка ськінула свае зялёныя лісточкі і доўгі час стаяла аголеная з пасечанымі кулямі лапамі… Кажуць, праз дваццаць год грушка раптоўна зазелянела, але не зацьвіла. Зноў ськінула лісьце ўжэ назаўсёды…

Так і вёска Княжаводцы спрабавала ажыць. Выжыўшыя жыхары вярталіся на радзіму, але адрадзіць вёску так і не ўдалося…Захавалася некалькі раскіданых на месцы былой вёскі дамоў, магілы… і грушка…

Выкарыстаныя матэрыялы:

Філм Віктара Дзегілевіча “Аб чым плакала грушка”
«Я з вогненнай вёскі» Алесь Адамовіч, Янка Брыль, Уладзімір Калеснік 1983 Мастацкая літаратура
“Памяць” Мастоўскі раён. Мінск ПК “Паліграфафармленне” 2002
https://www.nbrb.by/bv/articles/8121.pdf
Вусныя апавяданьні сьведкаў падзей жыхароў Княжаводцаў

• Назад
• Наперад