Фара Вітаўта ў Гродна

фара Вітаўта

Першы ў Гродна каталіцкі прыхадскі (Фарны) касцёл Прачыстай Божай Мацеры быў заснаваны князем Вітаўтам і знаходзіўся на заходнім баку Старога рынка. Упершыню храм упамінаецца ў грамаце, выданай Вітаўтам у 1389 г. гродзенскім яўрэям, дзе гаварыцца аб “касцельных пляцах і Каталіцкіх могілках”.

Вядома, што касцёл быў “абноўлены” каралём Аляксандрам у 1484 г. і каралевай Бонай у 1551 г. Паводле гравёры Г.Адельгаўзера – М.Цюндта 1568 г., дзе касцёл называецца “Польскім храмам у горадзе”, ён уяўляў сабой аднанэфнае драўлянае прамавугольнае ў плане збудаванне з двухсхільным дахам і прылягаючай ад усходняга боку вежай-званіцай. Перабудова касцёла ў камне звязана з дзейнасцю караля С.Баторыя, які меў намер дзеля развіцця адукацыі ў Гродна запрасіць сюды езуітаў. У рымскім архіве захавалася 12 лістаў правінцыяла Яна Павла Кампана, якія адлюстроўваюць ягоныя перагаворы з Баторыям наконт стварэння ў Гродна езуіцкага калегіума. У першым лісце ад 09.07.1584 г. паведамляецца, што кароль хоча перабудаваць у Гродна езуітам прыгожы касцёл і школу, а сабе будуе замак (2). Езуітам была прапанавана парафія, якую бы абслугоўвалі свецкія ксяндзы /як гэта ўжо было ў Вільні і Нясвежы/. Баторы адзначаў, што гродзенскі-прыхадскі касцёл “самы вялікі і самы цудоўны ў ВКЛ, але драўляны”, а ён жадае збудаваць храм мураваны, у якім хацеў бы быць пахаваным, калегіум і школу. Правінцыял прызнаў прапанову вельмі цікавай, але адразу яе не прыняў з той прычыны, што яму не хапала людзей для ўжо адчыненых калегіумаў.
Кароль накіроўвае ліст да нунцыя, каб той звярнуўся з гэтай просьбай да папы (3) і, не чакаючы на адказ, восенню 1584 г. пачынае будаўніцтва касцёла (4). Кампана 5.03.1585 г. піша, што бачыў гатовыя падмуркі (5). Баторы ў тэстамэнце наказвае скончыць ягоную будову, а каралеўскі прапаведнік Марцін Латэрна адзначае ў лютым 1587 г., што храм “цудоўны” (6).
Пасля смерці караля правінцыял адмовіўся ад фундацыі добр Кундзін і яны былі прызначаны на калегіум у Вільні, а касцёл быў аддадзены парафіі. Ёсць падставы лічыць, што гроб Баторыя паўтара гады да перанясення на Вавель знаходзіўся ў гродзенскай фаре.
З дакументаў Літоўскай Метрыкі вядома, што ў жніўні 1586 г. муляр італьянец Антоні Дзікгрэп (Дэкріп) даваў вапну і цэглу на палац і касцёл, што будаваліся ў Гродна за кошт караля, і быў узнагароджаны зямлёй. У кветні 1588 г. быў звольнены ад падатка муляр Антоні Сцігріп /можа гэта той самы/ за паслугі для караля Стэфана пры гэтых самых будовах (7). Тамаш Макоўскі (?) у панараме Гродна 1600 года намаляваў фарны касцёл, які з’яўляецца архітэктурнай дамінантай горада. Храм меў рысы готыкі і манэрызма. Паводле плана 1803 г., які знаходзіцца ў ЦДГА СССР, гэта была трохнефная зальная, васьміслуповая пабудова. Цэнтральны нэф пераходзіў у больш нізкі прэсбітэрый, завершаны трохграннай алтарнай апсідай. Галоўны фасад быў вылучаны высокай прамавугольнай у плане чатырохяруснай вежай-званіцай, завершанай фігурным купалам. На баках да яе прымыкалі дзве баявыя вежы з вітымі ўсходамі, што вялі на хоры. Па сваіх памерах гэта быў самы вялікі храм сярод аналагічных яму на Беларусі: у даўжыню ён меў 58,6 м, ушырыню – каля 23 м. З поўначы да прэсбітэрыя прылягала сакрысція, з поўдня да касцёла пазней была прыбудавана капліца. Бакавыя сцены былі умацаваны контрфорсамі ў выглядзе пілястраў аб’еднаных уверсе аркамі, і прарэзаны вузкімі стрэльчатымі аконнымі праёмамі. Храм быў многаразова перабудаваны /пажары 1753, 1782, 1892 /, а ў 1804 г. ператвораны ў праваслаўны сабор, які ў 1807 г. быў асвечаны ў імя святой Сафіі. Каля 1900 г. яму надалі рысы праваслаўнай царквы: з’явіліся пяць цыбулепадобных купалоў на высокіх барабанах, ніжэй якіх пабудову завяршалі паўкруглыя какошнікі. З паўночнага боку быў дабудаваны яшчэ адзін прыдзел, а з усходняга боку да алтарнага выступа – апсіда. Шатровая вежа стала значна вышэйшай. З 1919 г. ён зноў вяртаецца каталіцкай царкве і выкарыстоўваецца як гарнізонны касцёл. Дзве паслядоўных перабудовы пасля пажара ў 1923 г. /арх. З.Генеберг/ і ў 1935 г. /арх. А.Сасноўскі/ надалі яму абрыс раманскага храма. Пасля другой сусветнай вайны касцёл не дзейнічаў. 8.03.1961 г. на паседжанні іспалкома Гродзенскага гарсавета было прынята рашэнне “О сносе аварйного здания бывшего военного костёла на Советской площади” (8). У 2 гадзіны ночы 29.11.1961 г. храм быў падарваны брыгадай Ленвыбухпрама (9).

1. «Хроніка Фары ў Гродна». Рукапіснае аддзяленне бібліятэкі Дзяржаўнага ўніверсітэта ў Вільні. Справа № А - 2620.
2. Archivum Romanum Societatis Iesu (ARSI) Germ. 163 K. 73-73 : Кампана з Варшавы, 9.7. 1584.
3. ARSI Germ. K. 151-153 : Кампана з Міра, 28.8.1584.
4. ARSI Germ. S. 307 v
5. ARSI Germ. 164 K. 102, Кампана з Варшавы, 5.3.1585.
6. ARSI Germ. 167 K. 60 v : Марцін Латэрна з Гродна, 06.02.1587.
7. Е.Д. Квитницкая «Проблемы истории архитектуры народов СССР». Сб. научных трудов. М., 1975, 54.
8. ДАГВ, ф. 434, оп.І, адз. зах. 297, с. 183, 200 / Прысутнічалі члены выканкома: Воранаў Н.М. – старшыня, Тупоўскі В.І. – наместнік старшыні, Чарнышоў Ю.І – сакратар, Пафнуцьеў В.П., Раманаў А.І., Сахарава В.В., Саладзілаў Л.Ф. Прапанову ўнёс Ледухоўскі В.А. – кіраўнік АКБа, экспертамі выступілі Собаль, Зубкоў, Пясецкі. Вырашана “Снести аварийное здание б. военного костёла... путём применения взрывчатых веществ... использовать завал, образовавшийся после подрыва каменного корпуса здания, для производства дорожных строительных работ» /.
9. ДАГВ, ф. 484, оп.І , адз. зах. 297, с. 296-298, 303. /Начальнік выбуха Пін М.В., прараб Ленвыбухпрама /.

А. Мілінкевіч, Е.Пашэнда. Наш Радавод. 1990 г.