Забудова ўчастка вуліцы Замкавая 19

Месца, на якім зараз знаходзіцца пажарнае дэпо, адно з самых цікавых у Горадні. Гэта пацвярджаюць матэрыялы апошніх археалагічных раскопак восенню 2006 г. Прапануем матэрыял Ю. Гардзеева аб гісторыі гэтага месца.

Гэты ўчастак гарадской зямлі быў забудаваны ў раннім сярэднявеччы. Як сведчаць матэрыялы археалагічных раскопак, правы бераг р. Гараднічанкі, што ляжаў насупраць замкавага дзядзінца, быў заселены ўжо ў 11 ст. Не выключана, што ў 12 ст. на тэрыторыі гэтага старажытнага пасада была ўзведзена т.зв. Малая царква. Гэтую гіпотэзу ўскосна пацвярджаюць вынікі археалагічных раскопак, праведзеных у 1987 г. Аляксандрам Краўцэвічам. Падчас іх на згаданым участку быў зафіксаваны багаты культурны слой 12 ст.¹ Да той жа высновы схілялася Алена Квітніцкая, якая правяла грунтоўны аналіз эвалюцыі горадабудаўнічай структуры Гародні. На яе думку, "манастырык на Падзамчы" прымыкаў да плошчаў фарнага касцёла, участкаў жыдоўскага квартала, а з двух бакоў межаваў з вулічнымі артэрыямі. Г.зн. Малая царква з манастыром знаходзілася на невысокім ўзгорку сярэднявечнага пасада, на поўнач ад Старога замка².

Малая царква.
Медзярыт Адэльгаўзера-Цюндта 1567-1568 гг.

Такім чынам. галоўным аб'ектам згаданага ўчастка быў манастыр з Малой царквой. Першае ўпамінанне пра Малую царкву і "малы папоўскі манастырык" паходзіць з фальсіфікату прывілея на права і свабоды гарадзенскіх жыдоў 1389 г., які быў складзены ў першай палове 16 ст.³ Згодна з меркаваннем Квітніцкай, выява Малой царквы была зафіксавана на медзярыце Адэльгаўзера-Цюндта 1567-1568 гг. Мяркуючы па графічным матэрыяле, гэта была невялікая па аб'ёме, аднанефная мураваная царква, крытая двухскатным дахам, з цыліндрычным барабанам з невялікім купалам.

Каралеўскія рэвізоры, якія ў канцы 17 ст. склалі спіс ўладальнікаў нерухомай маёмасці горада ды забудовы гарадскіх плошчаў, зафіксавалі факт знішчэння манастыра з царквой маскоўскімі войскамі ў сярэдзіне гэтага ж стагоддзя⁴. У гэтым інвентары захавалася сціплая згадка аб тым, што на пляцы знаходзіўся "малы папоўскі манастырык пад замкам"⁵.

Фрагмент плана 1753 г.

На плане 1753 г. у раздзеле легенды плана "Спецыфікацыя. Што яшчэ з будынкаў засталося стаяць" пад літарай "h" пазначаны пляц "рускага папа з юрыздыкай і будынкам"⁶. Гэта азначае, што ў сярэдзіне 18 ст. участак з'яўляўся ўласнасцю ўніяцкай царквы. Апошняя згадка пра царкву паходзіць з 1783 г., калі на пляцах пачалося ўзвядзенне каралеўскай канцылярыі ды стайняў⁷. Іх выява была змешчана на плане горада 1798 г. "Конюшни" на ім былі пазначаны пад №14⁸.

На французскім плане 1812 г. на аналізуемым участку бачна "ecuries du chateau de magasin á fourrages" ці "стайня замка, які выкарыстоўвацца як фуражны склад"⁹.

Пра функцыянальны характар забудовы ўчастка сведчаць графічныя матэрыялы 19 ст. У легендзе плана горада 1823-1831 гг.¹⁰ ды 1824 г.¹¹ стайні названы мураванымі. Паводле апісання плана Гародні 1831 г. стайні з двума флігелямі былі заняты "шпіталям і рознымі шпітальнымі рэчамі"¹². Стаенныя будоўлі пазначаны на планах 1833 г.¹³ ды 1841 г.¹⁴ Паводле тлумачэння плана горада 1882 г. у будынках стайняў мясціўся "летній госпиталь"¹⁵.

План 1823-1831 гг.

Паводле крыніц на пачатку 20 ст. на ўчастку было ўзведзена пажарнае дэпо, завершанае ў 1902 г. Комплекс пажарнай часткі горада быў пабудаваны ў форме карэ. Галоўны, паўднёвы фасад комплексу з боку вуліцы Замкавай складаўся з сучаснага дома № 17, № 19 ды пажарнай каланчы, якія злучала 1-павярховае збудаванне з 7 ўездамі для пажарных машын. З захаду, з боку Старога замка, знаходзіўся 1-павярховы фасад. З боку Гараднічанкі і сучаснай вуліцы Траецкай праходзіў мур. У паўночнай частцы комплекса знаходзілася драўляная трэніровачная вежа.

На плане 1903 г. побач са збудаваннямі даўніх каралеўскіх стайняў бачны скарочаны подпіс вуліцы ці завулка "Пожар.", што дадаткова сведчыць аб размяшчэнні ў іх пажарнага дэпо.

Эвалюцыю забудовы аналізуемага ўчастка, а таксама яго матэрыяльную культуру можна прасачыць дзякуючы правядзенню археалагічных даследаванняў.

План 1882 г.

Вул. Замкавая. Паштоўка пач. 20 ст.

¹ А. Краўцэвіч, Гарады і замкі Беларускага Панямоння XIV — XVIII стст. (планіроўка, культурны слой), Мінск, 1991, с. 32, 70-71.
² Е. Квитницкая, Планировка Гродно в XVI — XVIII вв. // “Архитектурное наследство”, 1964, № 17, с. 20-21; НГАБ Ф. 1882 воп. 1 спр. 3 арк. 18адв.
³ Vitoldiana. Codex privilegiorum Vitoldi magni ducis Lithuaniae 1386 — 1430, zebrał J. Ochmański, Warszawa-Poznań, 1986, s. 181.
⁴ Е. Квитницкая, Планировка Гродно в XVI — XVIII вв. // “Архитектурное наследство”, 1964, № 17, с. 21.
⁵ Писцовая книга Гродненской экономии, т. II, Вильно, 1882, с. 189.
⁶ S. Szymański, Urbanistyczno-architektoniczne..., s. 259.
⁷ НГАБ у Гродне, Ф. 1475 воп. 1 спр. 3 арк. 66адв, 112-112адв; Е. Квитницкая, Планировка Гродно в XVI — XVIII вв. // “Архитектурное наследство”, 1964, № 17, с. 21.
⁸ Расійскі Дзяржаўны Ваенна-гістарычны архіў, Ф. 846 воп. 16 спр. 6 арк. 4.
⁹ Расійскі Дзяржаўны Ваенна-гістарычны архіў, Ф. 349 воп. 12 спр. 1485.
¹⁰ Расійскі Дзяржаўны Ваенна-гістарычны архіў, Ф. 349 воп. 12 спр. 1486.
¹¹ Расійскі Дзяржаўны Гістрарычны архіў, Ф. 1298 воп. 168 спр.3.
¹² Расійскі Дзяржаўны Ваенна-гістарычны архіў, Ф. 349 воп. 12 спр. 1487.
¹³ Расійскі Дзяржаўны Ваенна-гістарычны архіў, Ф. 349 воп. 12 спр. 1490.
¹⁴ Е. Квитницкая, Планировка Гродно в XVI — XVIII вв. // “Архитектурное наследство”, 1964, № 17, с. 21.
¹⁵ Расійскі Дзяржаўны Ваенна-гістарычны архіў, Ф. 1959 воп. 2 спр. 36 арк. 14